Szkolnictwo w Nowej Górze

Szkoła parafialna powstała w Nowej Górze zapewne już w XV wieku, a z lat 1518 – 1533 poświadczeni są jej rektorzy, uposażeni zapewne na części dziesięciny, co w 1533 roku kwestionował pleban nowogórski, pozwany o wynagrodzenie przez byłego rektora szkoły, Stanisława z Dobczyc. Funkcjonowanie szkoły w następnych latach potwierdzają wzmianki o jej rektorach z lat 1577 (jednocześnie pisarz miejski), 1592 i 1595. Dom rektora szkoły stał w pobliżu kościoła, plebanii i domu wikarego.

W XVI wieku w szkole parafialnej w Nowej Górze uczyły się dzieci mieszczan z Nowej Góry i chłopów z Miękini, Czernej, Filipowic i Ostrężnicy. W szkole uczył nauczyciel (rector schola) i pleban, a edukacja kończyła się w zasadzie na nauczeniu pisania, czytania i liczenia, a w szczególności uczono religii. Szkoła mieściła się przeważnie przy „wikaryjce”. Wychowanka szkoły parafialnej z Nowej Góry (o ile właśnie tam on uczęszczał), odnotowano w Akademii Krakowskiej już w 1414 roku – był to Stanisław syn Mikołaja z Ostrężnicy. W 1586 r. mieszczanin nowogórski Stanisław Tazbirek dotarł do Płocka i tam „rektorował” w miejscowej szkole. Dzięki szkole spora gromadka młodych ludzi z Nowej Góry i okolicy mogła zostać nauczycielami lub uzyskać święcenia kapłańskie – oczywiście po przejściu szkolenia seminaryjnego. Znamy nazwiska niektórych księży, którzy na przełomie XVI i XVII wieku wyszli ze szkoły nowogórskiej: Marcin Śluzowski, Walenty Gomolkowicz czy Jan Rozpądkowicz, który został nawet plebanem w rodzinnej miejscowości.

I znów natrafiamy na pewne niezgodności w źródłach, no bo jak pogodzić nastepujące informacje:

- szkoła parafialna w Nowej Górze powstała zapewne już w XV wieku

- wychowanka nowogórskiej szkoły parafialnej odnotowano w Akademii Krakowskiej już w 1414 roku

- w 1400 r. trzej młodzieńcy wywodzący się z Góry zaczęli studiować w Akademii

- Mathias (1405 r.) i Nicolaus (1406 r.) obaj „de Góra” studiują w Akademii

Czyżby więc pierwsza szkoła parafialna w Nowej Górze powstała pod koniec XIV wieku, bo przecież uczniowie szkoły parafialnej musieli mieć te „kilka lat”, aby dorosnąć  i stać się „młodzieńcami”. Chyba, że owa „Góra” nie dotyczyła naszej miejscowości, ale jeżeli nie, to której? Inna możliwość – owi „studenci” tylko urodzili się w Nowej Górze, ale do szkoły parafialnej chodzili gdzie indziej – pytanie gdzie?

Kolejne źródła i kolejne „zamieszanie”. No bo „z lat 1518 – 1533 poświadczeni są rektorzy nowogórskiej szkoły parafialnej”, a gdzie indziej informacja: „Pierwsza oficjalna wzmianka o szkole parafialnej w Nowej Górze pochodzi z 1529 roku”. To jeszcze nie wszystko, bo natrafiamy też na następujące stwierdzenie:” Pierwszy zapis potwierdzający niezbicie istnienie szkoły parafialnej w Nowej Górze (jest to dokument z wizytacji kościelnej, szkoła mieściła się w wikarówce) odnosi się dopiero do roku 1590, chociaż zapewne już wcześniej prowadzono nauczanie”.

Nie rozstrzygniemy więc chyba, kiedy zaczęła działać szkoła parafialna w Nowej Górze, a kolejne lata w jej historii też nie są całkiem jasne. Odnotujmy jednak te różne wersje, bo zapewne któraś z nich jest prawdziwa.

Działalność szkoły parafialnej w Nowej Górze potwierdzały kolejne wizytacje z 1618, 1644, 1665, 1717 i 1748 roku. Wizytacja dekanatu nowogórskiego w czasach biskupa Konstantego Szaniawskiego (1728 r.?) wykazała ponowne istnienie szkoły parafialnej w Nowej Górze (to w takim razie kiedy przestała istnieć?). Kolejna lustracja z 1748 r. potwierdziła działalność szkoły, ale uczyło się w niej tylko trzech chłopców.

Z kolei w innym miejscu odnajdujemy informację:” W 1729 r. przestała istnieć parafialna zbiorcza szkoła w Nowej Górze, otwarto ją ponownie w 1857 roku”. Informacja ta niezbyt koreluje z następną:” Nowy budynek szkolny wzniesiono po pożarze w 1800 roku, a od 1818 roku szkoła parafialna działała już nieprzerwanie przez 100 lat, aż do przejęcia szkół początkowych przez państwo w Polsce niepodległej”.

Tak jednak bywa, kiedy nie korzysta się ze źródeł oryginalnych, lecz z różnych publikacji i artykułów, które nie zawsze są wiarygodne, a czasami dodatkowo „chochlik drukarski” w znaczący sposób myli daty...

Pomijając te wszystkie powyższe nieścisłości, z całą pewnością można stwierdzić, że pod koniec XVII wieku szkolnictwo zaczęło upadać, a w tzw. „okresie saskim” nastąpił całkowity upadek oświaty. Panowała ogólna ciemnota, o czym świadczą liczne podpisy „krzyżykami”, składane pod różnymi dokumentami miejskimi i plebańskimi. Odnotowano to m.in.  w dokumentach z 1732 r., 1790 r., 1797 r., 1815 r. czy 1853 roku. W tym okresie bardziej światłymi ludźmi byli przede wszystkim pisarze miejscy i organiści. Oni spełniali wśród miejscowej społeczności ważna rolę i byli świadkami przy podpisywaniu różnych dokumentów. Spośród tych profesji w Nowej Górze odnotowano m.in. w 1760 r. notariusza i pisarza Andrzeja Zabagłowicza a w 1816 r. Sebastiana Katarzyńskiego – pisarza i organistę, co ukazują nam dokumenty.   

.     „Szkoła początkowa w mieście Nowejgórze w Obwodzie Krakowskim w powiecie krzeszowickim leżąca, początku założenia swego żadnego śladu nie ma – wieść tylko niesie, że szkoła ta jeszcze za dawnych byłych królów polskich już egzystowała i była przez gminę utrzymywaną. Gdy zaś w 1815 roku miasto Kraków zaprowadzając szkółki w Okręgu Krakowskim – w owym to czasie szkoła ta przeszła pod władzę Rządu Krakowskiego w dniu 5 maja, tj.: pod ówczesny Senat Rządzący Wolnego Niepodległego i ściśle neutralnego Krakowa i jego okręgu.” – w taki oto sposób rozpoczyna się „Historyja Szkoły Trywijalnej w Nowejgórze  w powiecie krzeszowickim w Obwodzie Krakowskim leżącej”, zaprowadzona  w roku 1865 przez Antoniego Będkowskiego nauczyciela tejże szkoły. „Historia” ta przybrała formę kroniki szkolnej  i jest prowadzona z niewielkimi przerwami, aż do czasów nam współczesnych.
           Dnia 11 lipca 1817 roku wydany został „Statut Organiczny dla szkół początkowych”, na mocy którego ludzie należący do danego zakresu szkolnego, byli zobowiązani do składania pewnych kwot pieniężnych wójtom na utrzymanie nauczyciela. Pieniądze te wójtowie przesyłali do kas akademickich. W ten sposób znalazły się fundusze  na utrzymanie nauczycieli i na opał do budynku szkolnego. Do roku 1838 węgiel do szkoły w Nowej Górze dostarczało Hrabstwo Tenczyńskie.
          W latach 1818-1822 nauczycielem szkoły był Jan Buczyński, który w 1819 r. ułożył własny program nauczania. Obejmował on: czytanie, rachowanie, pisanie, naukę początków łaciny, moralności cywilnej i religijnej, historii naturalnej, ekonomii, rolnictwa, polityki, geografii ze szczególnym uwzględnieniem Rzeczypospolitej Krakowskiej i Królestwa Polskiego, wiedzy o państwie i prawie. Program ten był tak obszerny, że nie znalazł uznania wśród uczniów, a to spowodowało niską frekwencję dzieci z Nowej Góry i pobliskich okolic w szkole.
           Obowiązkiem szkolnym objęte były dzieci od lat sześciu do dziesięciu. Do szkoły początkowej uczęszczały dzieci płci obojga, dziewczęta po ukończeniu dziesiątego roku życia musiały przejść do szkoły żeńskiej. Nauka w szkole rozpoczynała się 1 października i trwała do ostatniego dnia maja. Lekcje odbywały się bez przerwy cztery godziny, od 10,00 do 14,00.
Po ukończeniu całego kursu szkolnego uczniowie otrzymywali świadectwo, na którym były oceny z postępów w nauce, moralności i obyczajów (1834). Podstawowymi dokumentami szkolnymi była Księga Wizyt i Księga Klasyfikacyjna. Szczegółowe instrukcje dla nauczycieli dotyczące metodyki i pedagogiki zawierała księga Grzegorza Piramowicza „Powinności nauczyciela szkoły parafialnej” z roku 1787. Nie było podręczników szkolnych.
           Gdy w 1846 r. Wolne Miasto Kraków utraciło swój byt polityczny, Nowa Góra została przyłączona  do krajów wcielonych do Austrii. Dnia 25 marca 1855 roku wprowadzono „owy Statut Organiczny”, na mocy którego szkoły początkowe istniejące dotąd w okręgu byłego Wolnego Miasta Krakowa zostały zamienione na szkoły trywijalne (tzw. trywijałki). Dokonano wówczas wielu zmian w zakresie organizacji nauczania. Poniżej owe zmiany:

- dla wewnętrznego porządku i kontroli urządzono kancelarie szkolne

- w Krakowie otwarto trzyletnią szkołę dla kandydatów do zawodu nauczycielskiego, aby poprawić poziom wykształcenia nauczycieli

- wydano metodykę do wszystkich przedmiotów, opracowano również podręczniki szkolne

- pod karą grzywny wprowadzono obowiązek szkolny od szóstego roku życia (Zaznacza się to we wzroście liczby uczniów, w roku 1850 do szkoły uczęszczało 21 uczniów, natomiast w 1860 r. – 106. Do nowogórskiej szkoły w XIX wieku najwięcej uczniów uczęszczało w roku 1877 – 185, z czego 179 katolików i 6 dzieci żydowskich.)

- długość wakacji skrócono do dwóch miesięcy – lipca i sierpnia

- założono szkoły niedzielne, w niedziele i święta po południu przez trzy lata po ukończeniu trywijałki uczniowie mieli obowiązek uczęszczania do szkoły na naukę powtarzania

- wprowadzono do nauki język niemiecki zamiast jezyka polskiego, geografię, rachunki, śpiew kościelny i świecki, sadownictwo, pszczelarstwo, jedwabnictwo, religię i moralność

- wydano nakaz zakładania bibliotek szkolnych

  W 1873 roku od zakresu Nowej Góry odłączono Czernę i Ostrężnicę. Stary budynek szkolny chylił się już ku upadkowi, więc mieszkańcy Nowej Góry udali się z prośbą do hrabiego Artura Potockiego, aby pozwolił wyremontować spalony w wielkim pożarze w 1800 roku budynek, znajdujący się w rynku. Po otrzymaniu zgody, rozpoczęły się prace remontowe. Uroczyste otwarcie nowego budynku szkolnego nastąpiło 9 listopada 1876 r.
             Pierwszego września 1882 r. dzieci rozpoczęły rok szkolny mniej radośnie niż zwykle, bowiem w tym roku wiele z nich zmarło na szkarlatynę. Nadejście choroby ludzie wiązali z pojawieniem się w tym roku dwóch komet, które przyniosły obfite opady deszczu.
             Do roku 1882 chłopcy i dziewczęta uczyli się wspólnie, natomiast w tym roku utworzono drugi oddział tylko dla dziewcząt i przyjęto do pracy nauczycielkę, panią Annę Stopównę. Dnia 21 listopada 1882 roku uroczyście poświęcono drugą klasę. Dnia 27 grudnia 1883 roku po raz pierwszy nagrodzono celujących uczniów pamiątkowymi zdjęciami z okazji dwusetnej rocznicy odsieczy wiedeńskiej, a byli to uczniowie: Jan Lasoń, Stanisław Bodzęta, Józefa Czech, Agnieszka Czech, Marianna Kot, Julia Kurdziel i Julianna Kurdziel.
             7 lipca 1880 roku miały miejsce niebezpieczne uderzenia piorunów. Pierwszy piorun uderzył w dom niezamożnego osadnika na Łanach, a drugi w budynek szkoły w Nowej Górze. Za przyczynę tego uderzenia uważano wówczas pręt metalowy od dzwonka szkolnego, który był umieszczony na wieżyczce budynku. Dzięki temu, że w szkole nie było materiałów łatwopalnych, zniszczeniu uległy tylko mury i sufity, które wkrótce odremontowano. Będąca podczas burzy w budynku czwórka dzieci  pana Będkowskiego i służąca nie ponieśli żadnego uszczerbku na zdrowiu.
           W 1884 roku przemieniono jednoklasową szkołę w Nowej Górze na dwuklasową i przyjęto kolejnego nauczyciela, Ostrężnica z powrotem wróciła w zakres szkoły w Nowej Górze.

W 1885 roku w Czernej powstała filia szkoły ludowej w Nowej Górze. Pierwszym nauczycielem w nowopowstałej szkole został Florian Kotowski.
           W 1891 roku szkołę odwiedził hrabia Andrzej Potocki, a po przeegzaminowaniu uczniów stwierdził, że szkoła w Nowej Górze reprezentuje wysoki poziom nauczania.
           W 1892 roku zamknięto szkołę od 24 września do 15 października z powodu objawów cholery, jakie zaobserwowano u dzieci, a później przedłużono o dalsze dni, po telegraficznym zawiadomieniu  Rady Okręgowej w Chrzanowie. (Nowa Góra należała wówczas do powiatu chrzanowskiego)
           Dnia 7 maja 1893 r. wprowadzono do szkół (w tym również w Nowej Górze) nowe plany nauczania.
            Dnia 26 maja 1898 r. bardzo uroczyście obchodzono stuletnią rocznicę urodzin Adama Mickiewicza. Po mszy św., uczniowie szkół z Czernej, Filipowic i Nowej Góry udali się do budynku szkolnego w Nowej Górze, gdzie kierownik szkoły Tomasz Sieprawski przedstawił zebranym życiorys A. Mickiewicza. Następnie posadzono drzewko pamiątkowe przy szkole.
            W 1907 roku Ostrężnicę odłączono z zakresu szkolnego Nowej Góry.

Budynek szkolny gmina dzierżawiła wówczas od Potockich. Właściciele wystąpili z propozycją sprzedaży budynku, jednak gmina nie zgodziła się, postanowiła  budynek jedynie wyremontować. Ostatecznie gmina odkupiła budynek szkolny od Potockich w 1919 roku.

I tu znów sprzeczna informacja, mówiąca, że w 1913 roku Rada Szkolna reprezentowana przez Piotra Glenia, Jakuba Chucherkę i Michała Chucherkę zakupiła od plebanii grunt pod nową szkołę za 2259 koron – „sale szkolne były wynajmowane w mieszkaniach prywatnych”, m.in. u Jana Kantego Dury. Wynajmowała więc, czy dzierżawiła budynek od Potockich?
           Rok 1918 był bardzo ważny w dziejach szkolnictwa. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, wprowadzono następujące zmiany w organizacji nauczania: język niemiecki stał się przedmiotem nadobowiązkowym, a główny nacisk położono na naukę języka polskiego i literatury ojczystej; przedmiotami obowiązkowymi stały się: historia, geografia, przyroda ojczysta.
            W 1924 roku gmina przystąpiła do odrestaurowania  budynku z zewnątrz.  Nie odpowiadał on jednak wymaganiom, był zbyt mały, zimny, a w sali parterowej panowała wilgoć.
            Dzień 1 września 1939 roku – jak wiemy z historii – rozpoczęła się  II wojna światowa. Pozamykano szkoły, poodbierano pomoce dydaktyczne, rozpoczęło się tajne nauczanie. Tym niemniej  szkoła nowogórska funkcjonowała normalnie. Uczono języka polskiego, matematyki, śpiewu i religii. W miesiącach zimowych zajęcia nie odbywały się z powodu braku opału. W budynku od strony północnej na parterze i na piętrze znajdowały się po dwie sale lekcyjne, zaś w części południowo-wschodniej mieściło się mieszkanie kierownika szkoły.
           W sierpniu 1949 roku do Nowej Góry przybył starosta powiatowy z Chrzanowa, który przekazał pewną kwotę pieniędzy, za które wybudowano ubikacje w szkole. Komitet Rodzicielski zwrócił się z prośbą o fundusze  do kuratorium w Krakowie, a za otrzymane środki finansowe zelektryfikowano sale lekcyjne, postawiono piece kaflowe i przeprowadzono częściowy remont budynku.
           W maju 1950 roku zmarł długoletni kierownik szkoły nowogórskiej Felicjan Sieprawski, a po nim obowiązki objął Czesław Szczerban. W związku z wyżem demograficznym oraz fatalnymi warunkami w jakich uczyły się dzieci, kierownik podjął starania związane z budową nowej szkoły. 17 listopada 1955 roku został spisany akt notarialny w Państwowym Biurze Notarialnym w Krzeszowicach, na podstawie którego zamieniono działki pomiędzy Skarbem Państwa reprezentowanym przez Czesława Szczerbana, a Kurią Metropolitalną w Krakowie reprezentowaną przez księży: Michała Fudalego oraz Franciszka Juraszka.
Powołany w 1956 roku Komitet Budowy Szkoły w Nowej Górze pod przewodnictwem Jana Pałki zwrócił sie do Wydziału Oświaty Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Chrzanowie o pomoc w budowie. Budowa szkoły została ujęta w planie inwestycyjnym Wojewódzkiej Rady Narodowej  na rok 1957. Dzięki ofiarnej pomocy wszystkich mieszkańców Nowej Góry 15 sierpnia 1959 roku nastąpiło uroczyste otwarcie obecnego budynku szkolnego. Ponieważ w tym roku obchodzono 15-lecie Polski Ludowej, padła propozycja aby takie imię nadać szkole, co też  zostało przyjęte. W następnych latach zmodernizowano wnętrze budynku i otoczenie, pod kierunkiem kolejnych kierowników tej szkoły: Ignacego Mroza i Tadeusza Kuski.

           Po przemianach polityczno-społecznych, które dokonały się w Polsce po 1989 roku, nazwa „15-lecia Polski Ludowej” stała się nieaktualna, a wręcz wstydliwa. Dyrektor szkoły Tadeusz Kuska w swoim planie pracy założył zmianę imienia szkoły. Nagła śmierć w 1991 roku przerwała te plany. Pracę w tym zakresie kontynuowała jego następczyni, kolejna dyrektor szkoły Michalina Nowakowska – Malczyk. Z okazji czterdziestolecia nowej szkoły, dnia 8 maja 1999 roku doszło do zmiany nazwy „patrona” i nadano jej imię Marii Konopnickiej
Od 1 września 1999 roku oprócz Szkoły Podstawowej, w budynku szkolnym zostało usytuowane gimnazjum. Zmieniono wówczas nazwę szkoły na Zespół Szkół w Nowej Górze.

Po rezygnacji Michaliny Nowakowskiej – Malczyk z funkcji dyrektora szkoły w 2006 roku, kolejnym został Mirosław Pudlik.