Appendix

Początki Nowej Góry (Gory) giną w mroku dziejów. Nie wiemy kto założył osadę, zbudował pierwszy kościół, lokował miasto. Nieznane są daty tych wydarzeń, dlatego też próbując ustalić powyższe dane – chociaż w przybliżeniu – musimy sięgnąć do historii pobliskich miejscowości.

Tam jednak również natrafiamy na takie same problemy, pojawiają się sprzeczne dane i trudno jest ustalić jak było naprawdę, w oparciu o wyrywkowe informacje, często pochodzące z „niewiadomego źródła” i budzące wątpliwości, co do ich wiarygodności.

Być może niektóre z zagadek mogły by być wyjaśnione, gdyby sięgnąć głębiej do archiwów, w których spoczywają zapewne dokumenty jeszcze nie zanalizowane, często nie przetłumaczone (z łaciny) – mam tu na myśli archiwa kościelne.

Na razie jednak jest jak jest i wiemy to co wiemy – w oparciu o posiadane dane wynika, że na interesującym nas terenie nie tylko Nowa Góra posiadała duże znaczenie. Takie samo (a może nawet większe, w poszczególnych latach), posiadały również inne miejscowości regionu. Sądzę, że warto przytoczyć skrótową historię początków ich istnienia, jako osad, a później miast. Niewątpliwie na czoło wysuwają się tutaj Sławków, Chrzanów i Olkusz .

SŁAWKÓW

Okoliczności powstania Sławkowa jako osady są nieznane, tym niemniej odkryte przypadkowo kawałki trzech pali dębowych dowodzą, że  przedchrześcijański gród obronny mógł istnieć w tym miejscu już w IX wieku, czyli w okresie wielkomorawskiej lub czeskiej zwierzchności nad tymi ziemiami. W epoce wczesnopiastowskiej gród oraz położona obok niego osada stanowiły centrum zagłębia kruszcowego, którego istnienie poświadczają źródła historyczne. Z XII wieku pochodzi wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe, zlokalizowane na terenie kościoła św. Mikołaja, miejsce pochówku mieszkańców osady przedlokacyjnej.

Według poddawanej obecnie w wątpliwość relacji Jana Długosza, na miejscu cmentarza biskup krakowski Fulko (Pełka) ufundował kościół i szpital dla górników, dla których założenia sprowadził do Sławkowa z Wiednia w 1203 r. zakonników św. Ducha. Daty budowy kościoła nie potwierdzają jednak ustalenia architektoniczne, przesuwając ją na połowę XIII wieku, niewykluczone jednak, że w tym miejscu stała już wcześniej inna świątynia.

Gród książęcy wraz z całą kasztelanią sławkowską został podarowany biskupom krakowskim, ale nie wiadomo czy nadanie osady nastąpiło już  za czasów Bolesława Chrobrego, czy później. Pewne jest jedynie, że Sławków znajdował się we władaniu biskupim na początku XIII wieku. Potwierdza to dokument z 1220 roku, w którym biskup Iwo Odrowąż nadał ufundowanemu przez siebie w Prądniku pod Krakowem klasztorowi św. Ducha połowę dochodów z karczm sławkowskich.

Status miasta Sławków uzyskał w okresie lokacji najstarszych miast małopolskich w XIII wieku. Z powodu zaginięcia aktu lokacyjnego, nieznana jest jednak dokładna data uzyskania praw miejskich. Na podstawie innych źródeł historycznych przyjęto, iż nastąpiło to miedzy 6 grudnia 1279 r. (w dokumencie wystawionym przez Bolesława Wstydliwego, Sławków nazwany został wsią biskupią – „villa episcopalis”), a 30 listopada 1286 r. (w ugodzie biskupa Pawła z Przemankowa z księciem Leszkiem Czarnym pojawia się jako miasto – „civitas”).

Lokacja została oparta na osadnikach niemieckich, o czym świadczą pierwsze nazwiska mieszczan sławkowskich. Popierali oni biskupa Muskatę i wójta Alberta w walce z Władysławem Łokietkiem, co przyczyniło się do późniejszej utraty znaczenia miasta.

Od początków istnienia państwa polskiego osada Sławków znajdowała się w ziemi krakowskiej, kasztelania sławkowska powstała prawdopodobnie w XII wieku. Sławków był siedzibą dekanatu, obejmującego blisko 30 parafii i ciągnącego się od Olkusza po Bytom. W 1179 r. dekanat został przecięty nową granica małopolsko – śląską.

Występowanie w okolicach Sławkowa złóż kruszców i dogodne położenie na szlaku handlowym sprawiło, że miejscowośc była ważnym ośrodkiem wydobycia ołowiu i srebra oraz centrum handlu i rzemiosła. Wydaje się jednak, że lata świetności Sławkowa przypadają na wiek XIII (początek) i lata wcześniejsze, natomiast od XIV wieku znaczenie jego malało. Niewątpliwie wpływ na to miały „sympatie polityczne” mieszkańców (opowiedzenie się po stronie biskupa Muskaty, a przeciw Władysławowi Łokietkowi) i późniejsza polonizacja miasta, co spowodowało, że ludność przestała przejawiać „ambicje polityczne”, biskupem krakowskim został przychylny Łokietkowi, Jan Grot, który zapewne pamiętał po czyjej stronie stał Sławków podczas walki o władzę. Doszło do  tego wyczerpanie się pokładów złóż kruszcowych i górnictwo sławkowskie upadło na rzecz kopalni olkuskich (będących własnością królewską). Z dwóch parafii sławkowskich pozostała tylko jedna, a w 1328 roku po rocznej okupacji przez wojska czeskie i węgierskie, spadły dochody parafii sławkowskiej

Istnienie dekanatu sławkowskiego zaświadczone jest jeszcze w spisach świętopietrza z lat 1325 – 1327. Należały do niego wówczas parafie (w 1326 r.): Będzin, Biskupice, Chechło, Chrzanów, Ciągowice, Czeladź, Grodziec, Koziegłowy, Michałkowice, Mikołów, Mikulczyce, Mysłowice, Nowa Góra, Olkusz, Paniowy, Płoki, Radzionków, Repty, Sączów, Siewierz, Sławków, Szymona, Wojkowice. W 1331 r. z dekanatu wydzielono dekanat bytomski, a wkrótce całkiem go zlikwidowano, tworząc nowy dekanat nowogórski.

Wiek XIV to regres gospodarczy, najazd księcia raciborskiego Jana II Żelaznego w 1391 r., umocnienia miejskie i zamek popadły w ruinę. Sławków utracił swoje dawne znaczenie.

   OLKUSZ

Olkusz od początku swego istnienia był typowa osadą górniczą. W świetle badań archeologicznych początki eksploatacji złóż ołowiu na tym terenie sięgają VIII w. p.n.e.. Być może wiązało się to z przybyciem na te tereny plemion celtyckich, specjalizujących się w obróbce srebra. Pochodzenie nazwy miasta jest nieznane. W dawnych dokumentach występują: LCUHS, Hilcus, Ilcus, Ilkusz.

W 1184 r. w dzisiejszej osadzie Stary Olkusz istniało już probostwo olkuskie. Wzmiankę o miejscowości znaleziono w zobowiązaniu Bolesława Wstydliwego, księcia sandomierskiego i krakowskiego, który w 1257 r. przenosząc klasztor klarysek z Zawichostu do Skały obiecał wypłacać na jego utrzymanie dwie grzywny złota rocznie z dochodów za olkuski ołów.

Do naszych czasów nie dotrwały dokumenty stwierdzające nadanie Olkuszowi praw miejskich. Najstarsze z odnalezionych w archiwach potwierdzeń posiadania tych praw, pochodzi z 1299 roku. W dokumencie z tego roku kasztelan Wierzbięta zezwala Henrykowi, mieszczaninowi z Ilkusza („Henricus civis de Ilkusz”) założyć wieś Zimnodół.

Początkowo Olkusz znajdował się 2,5 km na zachód od obecnego miasta, ale z nieznanych przyczyn osada została przeniesiona na inny teren. Być może tam było dogodniejsze położenie (trakt handlowy z Krakowa do Wrocławia), nowa lokalizacja przyczyniła sie do intensywnego rozwoju miasta. W XV wieku w okresie największej świetności, w Olkuszu czynnych było 300 kopalń rudy ołowiu, wokół których rozwinęły się huty, wytapiające z nich srebro. W 1579 r. w Olkuszu uruchomiono jedyną w tym czasie królewską mennicę.

Jan Długosz założenie miasta przypisuje Kazimierzowi Wielkiemu, który wobec malejącego wydobyci kruszców w Bytomiu i Sławkowie, a rosnącej wydajności kopalń „pod wsią Elkusch”, założył tu miasto, opasał je murami oraz ufundował kościół pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła i klasztor augustianów. Być może informacja ta dotyczyła ponownej lokacji Olkusza (na nowym miejscu?).

W 1356 roku Olkusz (zaliczony do największych i najważniejszych miast Małopolski)) zyskał prawo delegowania swoich przedstawicieli do nowo powstałego Sądu Sześciu Miast, który był najważniejszym organem sądowniczym dla miast Małopolski. W 1374 r. Elżbieta Łokietkówna wydała przywilej dla kopalń olkuskich (każdy miał prawo wydobywać kruszec koło Olkusza w ciągu 6 lat, pod warunkiem płacenia olbory 1/11 dla państwa). Upadek miasta nastapił w końcu XVII wieku.

CHRZANÓW

Kiedy powstała „kasztelania chrzanowska” i kto ją powołał do życia – nie wiadomo. Wiemy jedynie, że mogła ona powstać między rokiem 1228 z 1243, natomiast ostatnia wzmianka o niej pochodzi z 1287 roku. Być może swoim zasięgiem obejmowała ona równiez tereny Nowej Góry, ale nie jest to całkowicie pewne.      

Pierwsza źródłowa wzmianka o Chrzanowie pochodzi z 1228 roku. Wspomina o nim dokument księcia opolskiego Kazimierza, nadający Gryficie rozległe włości rozlokowane na zachodnich rubieżach ówczesnej Ziemi Krakowskiej. Najprawdopodobniej już wówczas Chrzanów był własnością rycerską i należał do Chocimira – sędziego nadwornego księcia Leszka Białego.

Kto i kiedy lokował miasto Chrzanów też nie wiadomo. Pierwsza źródłowa wzmianka, mówiąca o miejskim charakterze Chrzanowa pochodzi z 1393 roku (wzmianka sądowa o sprzedaży wójtostwa chrzanowskiego), ale niewykluczone, że lokacja miała miejsce znacznie wcześniej, jako że Chrzanów położony był na skrzyżowaniu dwóch ważnych dróg handlowych: z Krakowa w kierunku Śląska i starodawnej kasztelanii oświęcimskiej z rejonem wydobywczym w okolicach Olkusza. Pierwszy zapis w najstarszej zachowanej księdze miejskiej Chrzanowa pochodzi z 1408 roku. Królewski przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim Chrzanów otrzymał w 1500 roku.

Gwoli ścisłości należy dodać, że niektóre źródła (internet) podają inną wersję. Wg niej pierwszy raz nazwa „Chrzanów” wzmiankowana jest w 1178 r. jako nazwa kasztelanii na granicy Śląska i Małopolski, która została odstąpiona przez księcia Kazimierza II Sprawiedliwego księciu raciborskiemu Mieszkowi Plątonogiemu, razem z sąsiednimi kasztelaniami: oświęcimska i bytomską. (Istnienie kasztelanii chrzanowskiej nie jest jednak równoznaczne z istnieniem osady Chrzanów, to dopiero później osada mogła przyjąć nazwę od kasztelelanii).

Z powyższego wynika więc, ze Nowa Góra nie szczyci się najdłuższa historią na tych ziemiach, niewątpliwie dłuższą posiadają wyżej wzmiankowane miejscowości.

W naszych rozważaniach na temat powstania osady Góra, lokacji jej jako miasta, a także daty ustanowienia w Nowej Górze dekanatu, możemy się więc nie mylić, chociaż wzmianka w internecie o wydzieleniu z dekanatu sławkowskiego dekanatu bytomskiego w 1331 roku trochę psuje nam naszą teorię. (W tym aspekcie wskazane więc było by potwierdzenie tego faktu w źródłach kościelnych, bo spisy świętopietrza z dekanatu sławkowskiego pochodzą z lat 1325 – 27 – o późniejszych nie słyszeliśmy).

Jako że Sławków i Olkusz nie należały do powiatu chrzanowskiego, „władze” w 1966 roku miały racje twierdząc, że Nowa Góra jest najstarszą miejscowością powiatu – zarówno jako osada jak i miasto, co pośrednio oznacza, że Nowa Góra miała prawa miejskie przed 1393 rokiem, a zapewne znacznie wcześniej (co potwierdza naszą teorię), oraz że osada istniała już przed 1228 rokiem.

Na zakończenie tego wątku jeszcze słowo o Przegini – tej w której w 1276 r. w uroczystości lokacji uczestniczył Jan syn Trojana, pleban z Nowej Góry.

Przeginia należy do najstarszych osad w okolicy. Nazwa wsi pochodzi od prasłowiańskiego rzeczownika „pregybni” oznaczającego teren górzysty. W dokumentach pojawia się w 1225 roku jako „Preghina”. Wzmianka o niej pojawia się także w dokumencie z 1228 r. określającym, że mieszkańcy Pregyni płacą klasztorowi Norbertanek w Imbramowicach dziesięcinę. Była własnością szlachecką, należącą do klucza pieskoskalskiego. W XV w. pojawia się Przeginya będąca wsią królewską, a od XVI w. należała do dóbr w Pieskowej Skale.