środa, 29 maja 2013

Najstarsze rody nowogórskie

          Pierwszymi osadnikami na terenie ziemi nowogórskiej byli zapewne rdzenni mieszkańcy, mieszkający tu od pokoleń oraz koloniści niemieccy – górnicy i żupnicy, którzy poszukiwali złóż, a następnie kolejni przybysze z zachodu i południa, jeńcy wojenni czy najeźdźcy, decydujący się na osiedlenie na tych ziemiach (Tatarzy, Rusini, Brandenburczycy), o czym świadczą niektóre nazwiska.
          Nie wiemy, który ród jest najstarszy w Nowej Górze. Ok. 1500 roku występowały tu nazwiska: Kulka, Kramarz, Siemek, Surowiec, Łagan, Smółka oraz (najprawdopodobniej osadników napływowych): Kozak, Mazur, Klima, Kawala, Chucherko, Łabuzek. Więcej danych posiadamy dopiero od 1598 roku (z księgi narodzin, chrztów, małżeństw i zgonów), z tego też względu skrótowy zarys najstarszych nowogórskich rodów możemy przedstawić dopiero od XVII wieku.

ANTOS – nazwisko to odnotowano (bez imienia) w metryce parafialnej w 1644 r. W tym samym roku Jędrzej dokonał zapisu swej roli na rzecz kościoła nowogórskiego. W 1770 r. Jan gospodaruje na Łanach, oddaje plebanii nowogórskiej daninę – 1 korzec żyta i owsa rocznie. W 1864 r. Bartłomiej (ur. 1825 r., syn Łukasza i Marii Czech), górnik, gospodaruje na „Kamieniarzówce”.

CHUCHERKO – językowe znaczenie nazwiska pierwotnego Chuchro, występującego w aktach miejskich Nowej Góry w 1558 r. to przełożony tatarski. Ok. 1600 r. mieszkali tu Szymon i Zofia (dzieci: Adam – 1614 r., Sebastian – 1619, Marcin –1623). W 1643 r. Sebastian i Dorota – dzieci: Jan – 1643 r., Marcin – 1649 r., Tomasz – 1655 r., Szymon – 1659 r. Pisali się wówczas Chuchrowicz. W 1864 r. wiele z tych rodzin zajmowało się nie tylko rolnictwem, ale wykonywało też inne zawody: Antoni (1821 r.) był górnikiem, Jędrzej (1844 r.) cieślą, Jacek (1847 r.) kamieniarzem, Michał (1801 r.) szewcem, Marcin (1845 r.) krawcem, Józef (1833 r.) górnikiem, podobnie jak Grzegorz (1832 r.), Paweł (1829 r.), Kasper, Jakub – ogółem mieszkało tu 10 rodzin. W historii tego rodu odnotowano w 1649 r. zapis Feliksa – roli na rzecz kościoła, w 1802 r. zapis również Feliksa na rzecz kościoła, w 1785 r. Wojciech burmistrza, w 1791 r. również Wojciecha burmistrza, a w 1913 r. Jakub i Michał byli przedstawicielami Rady Szkolnej  (budowa szkoły).

CZECH – być może pochodzenia czeskiego. Około 1600 r. odnotowano tu rodzinę Szymona i Doroty (dzieci: Krzysztof – 1615 r., Wawrzyniec – 1619 r.), Jana i Heleny (syn Andrzej 1615 r.), a następnie Krzysztofa i Małgorzaty (dzieci: Tomasz – 1643, Albert – 1645, Jakub – 1651). Pisali się również Czechowicz. W 1770 r. Andrzej Czechowicz z żoną Salomeą posiadali największe  gospodarstwo. W 1768 r. Andrzeja Czechowicza odnotowano jako Podskarbiego Bractwa św. Aniołów Stróżów, a po śmierci  w 1776 r. został on  pochowany w kościele nowogórskim. Także w kościele przed wielkim ołtarzem został pochowany inny członek tej rodziny - Jan (zm. w 1771 r.). Wśród pogorzelców podczas pożaru w Nowej Górze w 1800 roku był Franciszek. W 1900 roku Marcin był członkiem Rady Parafialnej działającej  przy kościele nowogórskim.

DOŁA – ród ten występował ok. 1600 r. – Augustyn i Jadwiga (dzieci: Anna – 1619 r., Grzegorz – 1625 r., Majcher – 1627 r., Piotr – 1629 r.).  W 1748 r. Ignacy i Katarzyna. Ich syn Jan (ur. 1748 ) w 1769 r. prowadził gospodarstwo na kwaterce roli. Pisani byli również Dołka, Dolski (radny w 1816 r.)

DYMEK – była to prawdopodobnie rodzina górnica, przybyła od strony Olkusza. Kazimierz , żonaty z Marią (Doła), a później z Franciszką (Ciupek) gospodarował  w latach 1787 – 1803 z Jędrzejem Antosem „na Łanach”, a potem na „Dołówce” i „Kamieniiarzówce”  (synowie Mikołaj i Joachim).

DURA – wg przekazów pochodzenia szwedzkiego, wymieniani jako Durka, Dura, Durski, Durczyk. W 1627 r. wymieniono rodzinę Sebastiana i Zofii, w 1673 r. Tomasza i Katarzynę, w 1730 r. Łukasza i Agnieszkę, w 1752 r. Krzysztofa i Katarzynę. W 1770 r. gospodarowali: Maciej Durski, Maciej Dura (mały), Jan, Antoni, Kazimierz, Krzysztof (wójt), Marcin i Piotr. To właśnie żona Krzysztofa spowodowała pożar Nowej Góry w 1800 roku, spłonęły wówczas zabudowania Durów: Franciszka, Jana, Majchra, Jana (burmistrza). Ok. 1864 r. w Nowej Górze mieszkało 5 rodzin. W historii tego rodu odnotowano także: Jakub – 1709 r. – wójt, , Wojciech (1730 r.) – inwentaryzator dóbr plebańskich, Antoni (1761 r.) – fundator kapy Bractwa św. Aniołów Stróżów, Józef (1801 r.) – ławnik, Jan (1801 r.) – drugi burmistrz, Jan (1803 r.) – burmistrz, Franciszek (1816 r.) – ławnik.

FILO – w 1680 r. Albert i Regina (mieszkali w miejscowości Zimnodół koło Olkusza) ochrzcili córkę Reginę w Nowej Górze. Paweł ( ur. 1800 r.) ożenił się w rodzinie Kawalów z Katarzyną – dzieci: Szymon (1827 r.), Kazimierz (1830 r.), Franciszek (1832 r.), Marcin (1834 r.), Jan (1837 r.).

FITEK – (Ficik, Ficzyk). Przed 1600 r. mieszkał tu Ficik Szymon i Jadwiga (dzieci: Jakub – 1600 r., Grzegorz – 1603 r.). W 1670 r. gospodaruje tu rodzina Alberta i Zofii, ok. 1715 r. Mikołaja i Barbary, a potem Andrzeja i Agnieszki (dzieci: Wawrzyniec ur. 1745 r., Tomasz – 1749 r., Antoni – 1754 r.). W latach 1796 – 1798 gospodarował tu na półćwierci roli Jan, któremu w czasie pożaru w 1800 r. spłonęło gospodarstwo. W latach 1832 – 35 gospodarował tu Michał ( ur. 1791 r.) z żoną Agnieszką (Dura). W 1710 r. odnotowano z tego rodu burmistrza, a w 1756 r. Jan był wójtem.

GOTKOWSKI – w 1662 r. odnotowano organistę Jana Grodkowskiego – skąd przybył, nie wiadomo. W 1688 r. urodził mu się syn Antoni (żona Teresa). Potem gospodarował Michał i Zofia (synowie: Jakub – 1709 r., Błażej – 1711 r., Mateusz – 1726 r.). Mateusz z Zofią mieli synów: Jacentego (ur. 1769 r.) i Bartłomieja (1761 r.). W latach 1780 82 Bartłomiej gospodarował na kwaterce roli. W 1864 r. mieszkał tu Stanisław (ur. 1829 r.) z żoną Julianną Kramarz. W 1940 roku Franciszek był członkiem Rady Parafialnej w kościele w Nowej Górze , dobrym stolarzem i cieślą.

GLEŃ – w 1749 r. odnotowano tu Józefa i Reginę, w latach 1793 – 95 gospodaruje tu Józef i Mikołaj, a w 1824 -26 Sebastian. Ok. 1864 r.  odnotowano w Nowej Górze syna Sebastiana i Marianny Pałki, Mateusza (ur. 1834 r.), który był górnikiem (żona Maria). W 1913 r. udziałem w Radzie Szkolnej oraz przy budowie szkoły zapisał się  Piotr (ur. 1865 r.).

KLIMA – musieli przybyć do Nowej Góry bardzo wcześnie, bo w 1512 r. Mateusz był już rajcą miejskim. W 1599 r. gospodarowali tu Paweł i Anna, a w 1602 r. Paweł i Regina. W wykazie dziesięcin w 1768 roku wymieniono Macieja. Pisani byli również Klimowicz.

KOZAK – nazwisko to było wymienione w aktach już ok. 1500 roku. W 1618 r. w Nowej Górze gospodarowali Mateusz i Ewa,  w 1658 r. Wojciech i Regina, w 1698 r. Kasper i Anna, w 1711 r. Urban i Jadwiga, w 1741 r. Michał i Agnieszka, w 1770 r. Augustyn, a w 1800 r. Paweł  (spłonął mu dom w czasie nowogórskiego pożaru). Ok. 1864 r. mieszkał tu Jacek (ur. 1815 r.) syn Łukasza i Łucji Maciejowskiej, który z żoną Marianną Czech i drugą żoną (z rodziny Kawala – imię nieznane) miał m.in. synów: Wincentego (1838 r.), Franciszka (1842 r.) – kamieniarza, Kaspra (1846 r.). Obszerna chałupa kryta strzechą zachowała się do okresu powojennego, a mieszkali w niej potomkowie Kaspra i Łucji Kurdziel. Z historii tego rodu odnotowano w 1801 r. Krzysztofa (wójt), Zofię (ufundowała kapę Bractwa św. Aniołów Stróżów), Józefa (ur. 1845 r.) – na przełomie 1900 roku stworzył fundację listów zastawnych oprocentowanych dla kościoła nowogórskiego.  

KWAŚNIEWSKI – mieszkali tu przed 1600 r. – odnotowano Szymona i Jadwigę, w latach 1662 – 1680 rodziny Mikołaja i Zofii, Andrzeja i Marianny, Alberta i Zofii, natomiast w 1780 r. – Szczepana. Około 1864 r. mieszkali tu Jan (ur. 1829 r.), syn Macieja i Franciszki, Feliks (ur.1804 r.), syn Adama i Aliny Dura, Ignacy (ur.1832 r.) – górnik, syn Łukasza i Łucji Bogackiej, żonaty z Katarzyną Maciejowską. Ogółem mieszkało tu osiem rodzin. W 1777 roku Józef pochowany został w kościele nowogórskim. W 1801 roku Jan dokonał zapisu na rzecz plebanii nowogórskiej.

KORYCZAN – wcześniej nazwisko występowało w Czernej, potem w Nowej Górze. 1678 r. – Wawrzyniec, 1681 r. – Marcin, 1703 r. – Mateusz, syn Aleksandra i Jadwigi, 1746 r. Antoni, syn Jakuba i Róży. W 1694 r. Jan dokonał zapisu roli na rzecz kościoła. W 1622 r. odnotowano  młynarza Błażeja, a w aktach miejskich zachował się dokument „Testament albo ostatnia wola Rodowitego Błażeja Koryczana młynarza ze wsi Czerna”.  W 1796 – 1798 gospodaruje tu Jan, któremu spłonęłą chałupa w czasie pożaru w 1800 roku. Potem gospodarują tu Kazimierz oraz Piotr (żona Gertruda Dura), a w 1864 r. Antoni (ur. 1824 r.), syn Kazimierza i Heleny, z żoną Salomeą. Józef był powstańcem w 1863 r., a według  przekazów rodzina Koryczanów ufundowała  kapliczkę w dolinie Miękini, koło drogi filipowickiej – na cześć powstańców z Nowej Góry.

KATARZYŃSKI – można przypuszczać, że Jan wraz z rodziną przybyli do Nowej Góry z okolic Olkusza ok. 1720 r. Synowie  Marcin (żony Marianna i Teresa Pleszewska) i Szymon (żony – Katarzyna, Klara). Z rodziny tej Jan, Marcin i Sebastian byli organistami. Sebastian był pisarzem miejskim i pisarzem Bractwa św. Aniołów Stróżów, Szymon skarbnikiem Bractwa św. Aniołów Stróżów, Feliks kościelnym, Jan i Marcin inwentaryzatorami dóbr kościelnych i plebańskich. Na „Zabagłówce” (roli po pisarzu miejskim Andrzeju Zabagłowiczu) gospodarował Franciszek (ur. 1748 r.), potem Jan (1787 r.) i Jakub (1829 r.), który miał 6,8 ha ziemi. Natomiast Michał (1783 r.) gospodarował na „Zarębówce”, a jego syn Marek (1823 r.) miał 9,8 ha ziemi w kierunku Czernej.

KAWALA – rodzina ta wywodzi swój rodowód z Nowej Góry. Ok. 1500 roku rodziny Kawałów tylko tu występowały, nie było ich w okolicznych miejscowościach. Prawdopodobnie byli oni przybyszami z południa Europy i pisali się Cawala, Cawalla, Kawalya, a potem Kawala, Kawalka. W 1505 r. odnotowano w Nowej Górze rajcę miejskiego Andrzeja (Cawala), a w 1552 r. również rajcę i żupnika Feliksa. W 1515 r. Kletner z Trzebini winien był Andrzejowi Kawali za 9 cetnerów ołowiu, co znaczy, że Andrzej zajmował się wydobywaniem galmanu. W 1522 r. występuje tu żupnik Jan Kawala W 1559 r. spisano ugodę majątkową miedzy spadkobiercami Feliksa Kawali . W latach 1604 – 45 występują tu Bartłomiej i Regina, ok. 1595 r. Stanisław, 1640 – Sebastian i Anna, 1677 – Remigiusz i Regina. W 1714 r. Maciej Kawałka zapisał pole na rzecz kościoła nowogórskiego, wpłacając z niego roczny czynsz. W Bractwie św. Aniołów Stróżów odnotowano: 1741 -1750 Mikołaj, 1750 – Tomasz, 1792 – Balcer, Stanisław, 1824 -1825 Maciej, Paweł, Stanisław, Józef. W 1853 r. Józef figuruje wśród piszących do Prześwietnej Cesarsko – Królewskiej Komisji o obciążeniu daniną. Wśród pogorzelców w 1800 r. figuruje Krzysztof Kawala, rolnik i tkacz (knap).  

KRAMARZ – nazwisko to wymieniono w najstarszych dokumentach dotyczących Nowej Góry ok. 1500 r. Przez pewien okres nazwisko to tutaj nie występowało, później pojawiło się ponownie. W 1679 r. odnotowano Jana, potem Stanisława, Pawła i Mikołaja. Stanisław i Zofia mieli syna Jana Chrzciciela (ur. 1691 r.). W latach 1769 – 1772 synowie Mikołaja – Sebastian (ur. 1720 r.) i Jan (ur. 1728 r.) gospodarowali na półćwierciach roli, wymieniony jest także Ignacy (ur. 1724 r.), syn Pawła i Zofii, z żoną Reginą. W 1796 r. gospodaruje oprócz nich Szymon (ur. 1766 r.) z żoną Reginą Gwiazdą – na „ojczyźnie” i ziemi żony. W 1800 r. podczas pożaru Szymonowi spłonęła chałupa i zabudowania gospodarcze. W latach 1811 – 13 gospodarzy Regina (wdowa po Szymonie). W 1855 roku odnotowano w rejestrze danin 6 gospodarstw: Feliks – 6 morgów, Tomasz – 6 morgów, Mateusz – 8 morgów, Katarzyna – 8 morgów, Paweł – 9 morgów, Wawrzyniec 9 morgów. W 1864 r. mieszkali tu: Feliks (1825 – 1878) – rolnik, krawiec, Piotr (1822 – 1882) – rolnik, krawiec, Mateusz (ur. 1817 r.). W 1882 roku Wojciech (ur. 1857 r.) ożenił się z córką organisty Ludwiką Miłkowską.

ŁAGAN – nazwisko pisano różnie: Łagan, Łaganek, Łaganik, Łagańczyk, być może w celu odróżnienia rodzin. Najwcześniejsza wzmianka o Łaganach i księgach miejskich Nowej Góry to rok 1569 – mieszkał tu Antoni Łagan, rajca miejski. W latach następnych występuje Jakub, odnotowany w latach 1614 -1630 jako przysięgły, rajca i burmistrz. Był on browarnikiem – tłoczył piwo. W latach następnych występuje Mateusz (po 1723 r.) jako członek Bractwa św. Aniołów Stróżów, a później Grzegorz. W latach 1739 – 1764 odnotowany jest Szymon – przy inwentaryzacji kościoła, pełni on również funkcję burmistrza. W 1705 r. Mateusz jest stróżem „galmannym”.

MALINOWSKI – w 1708 r. odnotowano Józefa i Brygidę, w latach 1769 – 1772 r. gospodaruje tu Franciszek na kwaterce roli, w 1808 r. Katarzyna (wdowa), w 1826 r. Franciszek, w 1832 r. Grzegorz. W 1864 r. Malinowscy w Nowej Górze już nie mieszkają. Jan (ur. 1920 r.) syn Jana, zamieszkały w Ostrężnicy był sekretarzem Gminnej Rady Narodowej w Nowej Górze.

MICHALSKI – przed 1600 r. rodzina Jana i Doroty mieszkała w Miękini, wraz z synem Kasprem. Natomiast syn Kaspra – Albert (ur. w 1645 r.) ożenił się w Nowej Górze i tu osiadł  (dzieci: Jan – 1685, Mikołaj – 1686, Szymon – 1689, Antoni – 1692). Grzegorz (ur. 1791 r.) ożenił się (trzykrotnie) w Nowej Górze – Łanach, miał 5 synów. Pisani byli również Michalik, Michalcze,Michalczyk, Michałek.

MACIEJOWSKI – nazwisko to odnotowano w 1634 r. – Piotr i Regina. W 1671 roku gospodarowali tu Albert i Agnieszka,  w 1704 r. – Jakub i Łucja, a w 1797 r. Albert i Anna. W latach 1824 - 1826 odnotowano w Nowej Górze Franciszka, Wawrzyńca, Jacka, Feliksa i Mateusza.

MAZUR -  nazwisko odnotowane w aktach miejskich ok. 1512 r. i w 1558 r. W 1600 r. gospodarował tu Mateusz i Ewa (synowie: 1604 r. – Piotr, 1606 r. – Andrzej), w 1663 r. Stanisław i Anna (synowie: Urban – 1663 r., Szymon – 1665 r.), w 1664 r. Szymon i Ewa, w 1702 r. Paweł i Zofia. Pisani byli również Mazurek. W latach 1769 – 1772 Paweł gospodaruje na półćwierci, a w 1776 r. na ćwierci roli. W latach 1824 – 1826 gospodarują tu Tomasz, Augustyn, Józef i Franciszek, na podzielonych już kwaterkach. Z tego rodu Agnieszka w 1844 roku przekazała rolę dla plebanii.

NOWAK – rodzina ta przybyła do Nowej Góry ok. 1850 r. z Czernej, określana była mianem „Nowocki”. Około 1864 roku mieszkał tu Stanisław (ur. 1825 r.) z Reginą Kurdziel (synowie : Piotr (ur. 1864 r.) i Jan (ur. 1865 r.). Ok. 1900 roku bracia Jan i Franciszek (1858) zajmowali się malowaniem obrazów na szkle – bywały one często spotykane w dawnych domach nowogórskich.

ORNACKI – w 1788 r. Ornat Feliks i Agnieszka mieszkali w Ostrężnicy. W 1797 r. urodził się ich syn Józef. Syn Józefa i Justyny Bodzenia, Michał (1839 – 1914) – żona Wiktoria Rozmus - mieszkał w Nowej Górze – Łanach. Inny jego syn, Antoni (ur. 1831r.) ożenił się z Barbarą Koszula, mieszkanką Nowej Góry i mieli synów: Piotra (ur. 1862r.), Henryka (ur. 1859r.), Michała ( ur. 1865r.) i Józefa ( ur. 1868r.). Ornaccy ok. 1840 roku posiadali na swoim terenie w Łanach szyb „Ornacki”, z którego wydobywali rudę galmanową – uczestniczyli oni w sądzie z Hr. Potockimi o prawo wydobywania rudy ze swoich terenów (wspólnie z rodzinami Pałków, Dymków, Maciejowskich, Antosów, Jelonków, Godyniów oraz sukcesorów Molędzkich i Wójcików z Łanów.

OSTACHOWSKI – skąd przybyli, nie wiadomo. Pisani byli wcześniej Ostaszowscy. Szymona Ostaszowskiego odnotowano w metrykach chrztu w Nowej Górze w 1729 r., był on bowiem patronem  - chrzestnym w wielu rodzinach. Odnotowany jako organista w okresie proboszczowania ks. Antoniego Jungiewicza (1720 – 1731) i ks. Józefa Klimaszewskiego (1731 – 1738). Ożenił się w Nowej Górze z Reginą. Mieli syna Tomasza (ur. 1732 r.). Dla plebanii  nowogórskiej  oddawali meszne (daninę) w ilości 4 pułmacki żyta i owsa rocznie oraz czynsz pańszczyźniany dla Dworu Hr. Tęczyńskiego.

PIÓRKO – protoplastami tego rodu są Wawrzyniec (ur. ok. 1600 r. – Pióro) i Katarzyna. Ich syn, Stanisław (Piórko) urodził sie w 1646 r. Pisali się Piórko, Piórus, Piórczyk, Piórecki, Pióro. W 1600 r. Jakuba Pióro, w 1605 r. Tomasza, a w 1622 r. Wawrzyńca odnotowano w Filipowicach – potem nazwisko to tam nie występowało. W Nowej Górze odnotowano w 1645 r. Alberta Pióro, a w 1648 r. Łukasza Piórko, który dokonał zapisu roli na rzecz kościoła nowogórskiego – z roli tej on i następcy płacili czynsz roczny.  Odnotowano w księgach miejskich m.in. Franciszek (1785 r. – burmistrz), Wincenty (1793 r. – burmistrz), Andrzej (1815 – szynkarz),  Andrzej (1816 – z-ca wójta), Paweł (burmistrz), Andrzej (1820 – z-ca wójta), Paweł (1821 – drugi burmistrz). Wśród nich było wielu członków Bractwa św. Aniołów Stróżów: od 1721 r. – Marcin i Jan, 1764 r. – Andrzej, 1778 – 1779 – Łukasz, 1781 r. – Jan i Franciszek, 1804 – 1825 – Błażej, 1825 r. – Onufry i Marcin. W latach 1769 – 1773 w Nowej Górze gospodaruje 7 rodzin. Największe gospodarstwo posiadał Marcin: 1 ćwiartkę, 1 półćwiartkę, 2 kwaterki pola, z czego oddawał dla plebanii 1 korzec i 1 pułmacek żyta i owsa rocznie. W latach 1808 – 1810 gospodaruje tu 9  rodzin, podobnie jak w latach 1832 – 1835. Wśród pogorzelców podczas pożaru Nowej Góry z 1800 roku figuruje Andrzej Piórko.  

PAŁKA – według przekazów nazwisko zostało ustalone w okresie sprawowania sądów w Nowej Górze na zasadzie prawa magdeburskiego – od wykonywanej czynności tj. karania chłostą, czyli wymierzania „razów” przy pomocy pałki („pauki”)., chociaż jest to objaśnienie dyskusyjne, gdyż w dawnych czasach, począwszy od wczesnego średniowiecza,  profesja kata uważana była za hańbiącą i unikano z nim kontaktu. Trudno więc sobie wyobrazić, że ktoś chciał by się tą lub podobną profesją chlubić, przyjmując nazwisko, związane z wykonywanym „zawodem” (chyba, że takie określenie zostało im nadane przez innych, przylgnęło do nich i po latach przekształciło się w nazwisko). Inna wersja źródłosłowia stwierdza, że nazwisko Pałka może pochodzić od średniowiecznego imienia Pełka, lub od pewnej rośliny, powszechnie występującej na bagnach. Przed 1600 r. mieszkali w Miękini – Andrzej (ur. 1653) ożenił się w Nowej Górze z Małgorzatą. W 1714 r. odnotowano urodziny Jana, syna Grzegorza i Marianny. W 1769 r. gospodarują tu Jan i Kazimierz, w 1782 r. nadal Kazimierz z bratem (na Łanach), a w latach 1824 – 1826 Kazimierz, Jan i Joachim. Z historii tego rodu wiadomo, ze w 1690 r. Kazimierz dokonał zapisu roli na rzecz plebanii, a w 1771 roku Jan został pochowany przed wielkim ołtarzem w kościele nowogórskim.

ROZMUS – mieszkali tu ok. 1600 r. Mateusz z Zofią. Mieli synów: Andrzej (ur. 1627 r.), Szymon (1630 – stworzył linię Rozmusów filipowickich, gdyż tam się ożenił), Paweł (1635), Mikołaj (1639). W latach 1780 – 1782 gospodaruje tu Jakub, a w 1796 – 1798 Maciej i Jakub. W latach 1808 – 1810 Piotr gospodaruje na kwaterce roli i oddaje cztery pułmacki daniny żytem i owsem. W 1864 roku mieszkał tu Jan (1804 – 1872), dwukrotnie żonaty z Elżbietą i Marianną Święszek (siostry). Miał 11 dzieci, w tym 9 synów. Z historii rodu można odnotować, że w 1800 roku Jan był wójtem.

RUSEK – ok. 1600 r. mieszkała tu rodzina Marcina i Reginy. Mieli oni synów: Stanisława (ur. 1636 r.), Michała (1641) i Marcina (1644). W 1681 r. urodził się Jan – syn Marcina. Pisali się również Ruskowicz i nazwisko to występowało wiele lat, by ponownie przybrać pierwotne brzmienie. W 1770 roku na ćwierci roli gospodaruje Józef – oddaje daninę jeden korzec żyta i owsa rocznie na rzecz plebanii w Nowej Górze.  W 1794 r. Tomasz zapisał rolę na rzecz kościoła nowogórskiego. W 1800 roku w czasie pożaru Nowej Góry, spłonęło gospodarstwo Heleny (wdowy). W latach 1814 – 1816 gospodarują tu Paweł i Tomasz, a w 1824 – 1826 Paweł z żoną Wiktorią posiadają gospodarstwo wielkości kwaterki. Ich syn Franciszek (szewc) w 1864 r. jest komornikiem.

SZYMCZYK – Szymczykiewicz Sebastian i Regina ochrzcili w 1776 r. w Nowej Górze Jacentego, a potem Dominika (ur. 1778 r.) – chrzestni Michał Rozmus i Cecylia Piórko. Synem Dominika i Marii Bilas był Ignacy (ur. 1799 r.). Natomiast synami Jacentego i Agaty Dura byli: Jan (1809), Jacenty (1812), Mikołaj (1817) i Tomasz (1820). W latach 1810 – 1835 Jacenty gospodaruje na półkwaterce ziemi (po Durze). Wojciech (1860) syn Jana (1809) i Elżbiety Klich był snycerzem (rzeźbiarzem) w drewnie – jego wyroby były w wielu chałupach i zdobiły kapliczki przydrożne.

ZAWIERUCHA – Błażej i Anna mieszkali najpierw w Miękini (1638 r.), a potem w Nowej Górze, gdzie urodził się syn Marcin (w 1643 r.). Z kolei on miał synów: Michała (ur. 1678 r.) i Józefa (1681). W 1769 r. gospodaruje tu Grzegorz na ćwierci roli, w 1780 r. Grzegorz i Józef. Ok. 1864 r. mieszkał tu Ignacy (1802) z żoną Agnieszką Kurdzie. W 1802 r. Jakub zapisał rolę na rzecz plebanii nowogórskiej. Kiedy budowano kaplicę ks. Jana Grafowskiego (od strony północno – zachodniej kościoła), musiano rozebrać chałupę Zawieruchów, którą przestawiono w inne miejsce.     

Inne nazwiska spotykane w Nowej Górze to m.in.:
KURDZIEL – Przed 1600 rokiem w Nowej Górze mieszkały dwie rodziny: Piotr i Dorota oraz Stanisław i Katarzyna.
KUREK – Nazwisko odnotowane w Nowej Górze w 1644 r., potem w 1679 r. (Mateusz) i 1701 r. (Tomasz). W latach 1721 – 1725 Tomasz odnotowany był jako członek Bractwa św. Aniołów Stróżów.
KACZARA – Nazwisko to występowało w Nowej Górze w 1733 r. – Jakub i Katarzyna, potem w 1777 roku Antoni i Krystyna.
STRYCZEK – W 1645 r. w Nowej Górze odnotowano Grzegorza. Niektórzy uważają, ze nazwisko pochodzi od wykonywania przez tą rodzinę „czynności katowskich”, z drugiej jednak strony nazwisko może pochodzić od zdrobnienia stryja – stryka.
URACZ – Jan i Maria mieszkali w Nowej Górze – Łanach od 1841 roku. Pisali się również Uras.
TRĘBACZ – Jan odnotowany w 1846 roku. Ludwika (1850 r.) zapisana została jako Trembecka.
SUSKI – W 1864 r. w Nowej Górze odnotowane były 2 rodziny. Karol (1822 r.) z żoną Julianną Malinowską mieli m.in. synów: Franciszka (1857 r.), Stanisława (1867 r.) i Jakuba (1864 r.). Synem Jakuba był Stanisław (1893 r.), bardzo dobry kamieniarz (zam. w Czernej).   




Zabytki nowogórskie


Niewiele zabytków z historii i okresów świetności Nowej Góry pozostało do naszych czasów. Większość została zniszczona w czasie wojen, pożarów, wskutek upływu czasu, bądź bezmyślności ludzkiej, nie doceniającej i nie dbającej o własną historię. Poniżej przedstawiamy spis niektórych z tych, które dotrwały do XXI wieku, chociaż nie można wykluczyć, iż do tej pory również ta lista może być nieaktualna. W spisie nie zostały ujęte pojedyncze dokumenty dot. Nowej Góry oraz inne zabytki materialne, które nie wiadomo gdzie obecnie się znajdują. Przedstawiliśmy głównie te, do dotarcia których nie napotkamy na większe problemy.

- Metalowa pieczęć sądowniczo-miejska (bez uchwytu) do pieczętowania w laku. Ryt pieczęci to ścięta głowa św. Jana Chrzciciela na misie oraz na otoku owalny napis w jęz. łacińskim Jurordical sculentie” (Sędziowie występku). Pochodzi ona z XV lub z przełomu XV i XVI wieku, używana była minimum do 1853 roku. Dodać tu można, iż św. Jan Chrzciciel był uważany za patrona Nowej Góry od przełomu XV – XVI wieku, do co najmniej XVIII wieku. Obraz pieczęci uważany jest za herb Nowej Góry. Pieczęć jest obecnie przechowywana w zbiorach Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Krzeszowickiej. W 2001 roku na rynku nowogórskim postawiono obelisk, na którym umieszczono stylizowany wizerunek herbu (pieczęci) Nowej Góry wg autorstwa prof. Czesława Dźwigaja.
- Późnogotycki kielich mszalny z przełomu XV – XVI wieku, złoty, wysadzany szlachetnymi kamieniami, z dekoracją z motywami roślinnymi, dekorowany kryzą i rozetami. Obecnie znajduje się w skarbcu katedralnym w Krakowie. Jako ciekawostkę można dodać, że kielich ten był używany przez papieża Jana Pawła II podczas celebracji mszy św. Na Błoniach krakowskich (jest więc również relikwią)
- Metalowa pieczęć parafialna z uchwytem z XIX wieku z napisem na otoku „Sigillum Ecclesie et Decanatus Novi Montis Dioecesis Cracoviensis”. Znajduje się ona w parafii nowogórskiej i jest nadal używana.
- „Liber Repertorum” – Ksiega zgonów, urodzeń, chrztów i małżeństw z 1864 r., zawierająca dane od 1598 r., przepisane ze starych oryginalnych metryk przez ks. Jana Ignacego Mikołaja Gradowskiego. W 2003 r. przekazana do Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie przez proboszcza nowogórskiej parafii ks. Grzesiułę. 
- Księga „Monumenta Ecclesie Novimontis”, będąca swego rodzaju kroniką parafii, czy też zbiorem różnych wpisow dot. parafii nowogórskiej, spisów inwentarzy plebańskich, etc. Zaczął ją prowadzić w 1746 roku proboszcz nowogórski ks. dr Józef Cyankiewicz. Księga zawiera również nie chronologiczne wpisy dotyczące lat poprzednich. Obecnie znajduje się w zbiorach parafii nowogórskiej.
- Księgi miejskie Nowej Góry;
od 1499 r. do połowy XVI wieku – Biblioteka Ossolineum we Wrocławiu – sygn. 1978/II
od 1550 r. do 1820 r. – Archiwum Państwowe w Krakowie (ul. Sienna 12) – IT (inwentarz tymczasowy) 229 a do i
? – Biblioteka Czartoryskich w Krakowie – sygn. 2669IV
- Kronika szkolna z XIX wieku oraz spisy sprzętu szkolnego, wyposażenia, księgi uczniów, wizytacji etc. Dokumenty te (kilka ksiąg) znajdują się w zbiorach Zespołu Szkół w Nowej Górze.
- Dzwonnica drewniana z II połowy XVII lub początku XVIII wieku (wzmiankowana w 1739 r.) W 1973 r. przekazana przez proboszcza nowogórskiego ks. Mariana Budzyka do skansenu w Wygiełzowie, gdzie nadal się znajduje.
- Schody kamienne od wschodniej strony kościoła z datą „1868” oraz „cegła” w murze otaczającym kościół z datą „1861”.
- Kościół w stylu neoromańskim pod wezwaniem Zesłania Ducha św. , budowany w latach 1885 – 1895, fundacji Potockich
- Kropielnice z czarnego marmuru, wbudowane przy małych i dużych drzwiach  wejściowych do kościoła w Nowej Górze, pochodzące z poprzedniego kościoła, który spłonął w 1875 roku
- Dzwon św. Michała z 1936 r., przelany z dzwonu z 1607 r. (darowany przez Krystynę hrabinę Potocką).
- Kamienne figury św. Piotra i Pawła (?) fundacji Piotra Żbika z ok. 1860 r. Znajdują się one przy bramie wejściowej na teren kościoła.
- Cztery kaplice wokół kościoła z XIX wieku
- kapliczka na Sikorowskim z XVII lub XVIII wieku, dokładna data nieznana. Jest ona starsza od rosnącej obok 200-letniej lipy. Znajduje się w niej ręcznie malowany obraz Matki Boskiej „Nowogórskiej”, najprawdopodobniej z początków XX wieku.
- Monstrancja i relikwiarz (brak danych na temat ich pochodzenia). Obecnie znajdują się w parafii nowogórskiej.
- Kielichy mszalne i inne paramenty, w tym kielich z 1613 r., który był jeszcze w parafii w 2005 r., potem ...znikł, obecnie nie wiadomo gdzie on jest.
- Ławy fundamentowe po ratuszu (po lewej stronie drogi przy wjeździe do rynku od strony Olkusza) oraz mur – fundamenty po nieznanej budowli (wielka kamienica?, sukiennice?, dawny browar?) zakopane w ziemi na głębokości ok. 70 cm po prawej stronie drogi, prowadzącej w kierunku kościoła, pochodzące prawdopodobnie z XVIII lub XIX wieku.
- Kolumna z figurą Chrystusa Frasobliwego, ufundowana przez króla Jana Kazimierza w II połowie XVII wieku, zrekonstruowana w 1807 r. i ponownie odnowiona w 1959 r. przez Władysława Łagana. W 200 r. konserwacji i odnowy kolumny dokonała Firma Konserwacji Zabytków Aleksandra Piotrowskiego z Krzeszowic. Kolejna konserwacja i odnowa kolumny i figury miała miejsce w 2012 r. podczas rewitalizacji centrum Nowej Góry. Figura Chrystusa nie jest XVII -wiecznym oryginałem – na pierwotnej figurze wyryty był miecz, a wokół jego rękojeści wijący się wąż. Z XVII wieku pozostał jedynie kamień wapienny obok figury z inicjałami królewskimi. Kolumna z figurą Chrystusa stoi na rynku nowogórskim (na rozdrożu starego traktu Kraków – Olkusz – Śląsk).



niedziela, 26 maja 2013

Appendix

Początki Nowej Góry (Gory) giną w mroku dziejów. Nie wiemy kto założył osadę, zbudował pierwszy kościół, lokował miasto. Nieznane są daty tych wydarzeń, dlatego też próbując ustalić powyższe dane – chociaż w przybliżeniu – musimy sięgnąć do historii pobliskich miejscowości.
Tam jednak również natrafiamy na takie same problemy, pojawiają się sprzeczne dane i trudno jest ustalić jak było naprawdę, w oparciu o wyrywkowe informacje, często pochodzące z „niewiadomego źródła” i budzące wątpliwości, co do ich wiarygodności.
Być może niektóre z zagadek mogły by być wyjaśnione, gdyby sięgnąć głębiej do archiwów, w których spoczywają zapewne dokumenty jeszcze nie zanalizowane, często nie przetłumaczone (z łaciny) – mam tu na myśli archiwa kościelne.
Na razie jednak jest jak jest i wiemy to co wiemy – w oparciu o posiadane dane wynika, że na interesującym nas terenie nie tylko Nowa Góra posiadała duże znaczenie. Takie samo (a może nawet większe, w poszczególnych latach), posiadały również inne miejscowości regionu. Sądzę, że warto przytoczyć skrótową historię początków ich istnienia, jako osad, a później miast. Niewątpliwie na czoło wysuwają się tutaj Sławków, Chrzanów i Olkusz .

SŁAWKÓW
Okoliczności powstania Sławkowa jako osady są nieznane, tym niemniej odkryte przypadkowo kawałki trzech pali dębowych dowodzą, że  przedchrześcijański gród obronny mógł istnieć w tym miejscu już w IX wieku, czyli w okresie wielkomorawskiej lub czeskiej zwierzchności nad tymi ziemiami. W epoce wczesnopiastowskiej gród oraz położona obok niego osada stanowiły centrum zagłębia kruszcowego, którego istnienie poświadczają źródła historyczne. Z XII wieku pochodzi wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe, zlokalizowane na terenie kościoła św. Mikołaja, miejsce pochówku mieszkańców osady przedlokacyjnej.
Według poddawanej obecnie w wątpliwość relacji Jana Długosza, na miejscu cmentarza biskup krakowski Fulko (Pełka) ufundował kościół i szpital dla górników, dla których założenia sprowadził do Sławkowa z Wiednia w 1203 r. zakonników św. Ducha. Daty budowy kościoła nie potwierdzają jednak ustalenia architektoniczne, przesuwając ją na połowę XIII wieku, niewykluczone jednak, że w tym miejscu stała już wcześniej inna świątynia.
Gród książęcy wraz z całą kasztelanią sławkowską został podarowany biskupom krakowskim, ale nie wiadomo czy nadanie osady nastąpiło już  za czasów Bolesława Chrobrego, czy później. Pewne jest jedynie, że Sławków znajdował się we władaniu biskupim na początku XIII wieku. Potwierdza to dokument z 1220 roku, w którym biskup Iwo Odrowąż nadał ufundowanemu przez siebie w Prądniku pod Krakowem klasztorowi św. Ducha połowę dochodów z karczm sławkowskich.
Status miasta Sławków uzyskał w okresie lokacji najstarszych miast małopolskich w XIII wieku. Z powodu zaginięcia aktu lokacyjnego, nieznana jest jednak dokładna data uzyskania praw miejskich. Na podstawie innych źródeł historycznych przyjęto, iż nastąpiło to miedzy 6 grudnia 1279 r. (w dokumencie wystawionym przez Bolesława Wstydliwego, Sławków nazwany został wsią biskupią – „villa episcopalis”), a 30 listopada 1286 r. (w ugodzie biskupa Pawła z Przemankowa z księciem Leszkiem Czarnym pojawia się jako miasto – „civitas”).
Lokacja została oparta na osadnikach niemieckich, o czym świadczą pierwsze nazwiska mieszczan sławkowskich. Popierali oni biskupa Muskatę i wójta Alberta w walce z Władysławem Łokietkiem, co przyczyniło się do późniejszej utraty znaczenia miasta.
Od początków istnienia państwa polskiego osada Sławków znajdowała się w ziemi krakowskiej, kasztelania sławkowska powstała prawdopodobnie w XII wieku. Sławków był siedzibą dekanatu, obejmującego blisko 30 parafii i ciągnącego się od Olkusza po Bytom. W 1179 r. dekanat został przecięty nową granica małopolsko – śląską.
Występowanie w okolicach Sławkowa złóż kruszców i dogodne położenie na szlaku handlowym sprawiło, że miejscowośc była ważnym ośrodkiem wydobycia ołowiu i srebra oraz centrum handlu i rzemiosła. Wydaje się jednak, że lata świetności Sławkowa przypadają na wiek XIII (początek) i lata wcześniejsze, natomiast od XIV wieku znaczenie jego malało. Niewątpliwie wpływ na to miały „sympatie polityczne” mieszkańców (opowiedzenie się po stronie biskupa Muskaty, a przeciw Władysławowi Łokietkowi) i późniejsza polonizacja miasta, co spowodowało, że ludność przestała przejawiać „ambicje polityczne”, biskupem krakowskim został przychylny Łokietkowi, Jan Grot, który zapewne pamiętał po czyjej stronie stał Sławków podczas walki o władzę. Doszło do  tego wyczerpanie się pokładów złóż kruszcowych i górnictwo sławkowskie upadło na rzecz kopalni olkuskich (będących własnością królewską). Z dwóch parafii sławkowskich pozostała tylko jedna, a w 1328 roku po rocznej okupacji przez wojska czeskie i węgierskie, spadły dochody parafii sławkowskiej
Istnienie dekanatu sławkowskiego zaświadczone jest jeszcze w spisach świętopietrza z lat 1325 – 1327. Należały do niego wówczas parafie (w 1326 r.): Będzin, Biskupice, Chechło, Chrzanów, Ciągowice, Czeladź, Grodziec, Koziegłowy, Michałkowice, Mikołów, Mikulczyce, Mysłowice, Nowa Góra, Olkusz, Paniowy, Płoki, Radzionków, Repty, Sączów, Siewierz, Sławków, Szymona, Wojkowice. W 1331 r. z dekanatu wydzielono dekanat bytomski, a wkrótce całkiem go zlikwidowano, tworząc nowy dekanat nowogórski.
Wiek XIV to regres gospodarczy, najazd księcia raciborskiego Jana II Żelaznego w 1391 r., umocnienia miejskie i zamek popadły w ruinę. Sławków utracił swoje dawne znaczenie.

   OLKUSZ
Olkusz od początku swego istnienia był typowa osadą górniczą. W świetle badań archeologicznych początki eksploatacji złóż ołowiu na tym terenie sięgają VIII w. p.n.e.. Być może wiązało się to z przybyciem na te tereny plemion celtyckich, specjalizujących się w obróbce srebra. Pochodzenie nazwy miasta jest nieznane. W dawnych dokumentach występują: LCUHS, Hilcus, Ilcus, Ilkusz.
W 1184 r. w dzisiejszej osadzie Stary Olkusz istniało już probostwo olkuskie. Wzmiankę o miejscowości znaleziono w zobowiązaniu Bolesława Wstydliwego, księcia sandomierskiego i krakowskiego, który w 1257 r. przenosząc klasztor klarysek z Zawichostu do Skały obiecał wypłacać na jego utrzymanie dwie grzywny złota rocznie z dochodów za olkuski ołów.
Do naszych czasów nie dotrwały dokumenty stwierdzające nadanie Olkuszowi praw miejskich. Najstarsze z odnalezionych w archiwach potwierdzeń posiadania tych praw, pochodzi z 1299 roku. W dokumencie z tego roku kasztelan Wierzbięta zezwala Henrykowi, mieszczaninowi z Ilkusza („Henricus civis de Ilkusz”) założyć wieś Zimnodół.
Początkowo Olkusz znajdował się 2,5 km na zachód od obecnego miasta, ale z nieznanych przyczyn osada została przeniesiona na inny teren. Być może tam było dogodniejsze położenie (trakt handlowy z Krakowa do Wrocławia), nowa lokalizacja przyczyniła sie do intensywnego rozwoju miasta. W XV wieku w okresie największej świetności, w Olkuszu czynnych było 300 kopalń rudy ołowiu, wokół których rozwinęły się huty, wytapiające z nich srebro. W 1579 r. w Olkuszu uruchomiono jedyną w tym czasie królewską mennicę.
Jan Długosz założenie miasta przypisuje Kazimierzowi Wielkiemu, który wobec malejącego wydobyci kruszców w Bytomiu i Sławkowie, a rosnącej wydajności kopalń „pod wsią Elkusch”, założył tu miasto, opasał je murami oraz ufundował kościół pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła i klasztor augustianów. Być może informacja ta dotyczyła ponownej lokacji Olkusza (na nowym miejscu?).
W 1356 roku Olkusz (zaliczony do największych i najważniejszych miast Małopolski)) zyskał prawo delegowania swoich przedstawicieli do nowo powstałego Sądu Sześciu Miast, który był najważniejszym organem sądowniczym dla miast Małopolski. W 1374 r. Elżbieta Łokietkówna wydała przywilej dla kopalń olkuskich (każdy miał prawo wydobywać kruszec koło Olkusza w ciągu 6 lat, pod warunkiem płacenia olbory 1/11 dla państwa). Upadek miasta nastapił w końcu XVII wieku.

CHRZANÓW
Kiedy powstała „kasztelania chrzanowska” i kto ją powołał do życia – nie wiadomo. Wiemy jedynie, że mogła ona powstać między rokiem 1228 z 1243, natomiast ostatnia wzmianka o niej pochodzi z 1287 roku. Być może swoim zasięgiem obejmowała ona równiez tereny Nowej Góry, ale nie jest to całkowicie pewne.      
Pierwsza źródłowa wzmianka o Chrzanowie pochodzi z 1228 roku. Wspomina o nim dokument księcia opolskiego Kazimierza, nadający Gryficie rozległe włości rozlokowane na zachodnich rubieżach ówczesnej Ziemi Krakowskiej. Najprawdopodobniej już wówczas Chrzanów był własnością rycerską i należał do Chocimira – sędziego nadwornego księcia Leszka Białego.
Kto i kiedy lokował miasto Chrzanów też nie wiadomo. Pierwsza źródłowa wzmianka, mówiąca o miejskim charakterze Chrzanowa pochodzi z 1393 roku (wzmianka sądowa o sprzedaży wójtostwa chrzanowskiego), ale niewykluczone, że lokacja miała miejsce znacznie wcześniej, jako że Chrzanów położony był na skrzyżowaniu dwóch ważnych dróg handlowych: z Krakowa w kierunku Śląska i starodawnej kasztelanii oświęcimskiej z rejonem wydobywczym w okolicach Olkusza. Pierwszy zapis w najstarszej zachowanej księdze miejskiej Chrzanowa pochodzi z 1408 roku. Królewski przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim Chrzanów otrzymał w 1500 roku.
Gwoli ścisłości należy dodać, że niektóre źródła (internet) podają inną wersję. Wg niej pierwszy raz nazwa „Chrzanów” wzmiankowana jest w 1178 r. jako nazwa kasztelanii na granicy Śląska i Małopolski, która została odstąpiona przez księcia Kazimierza II Sprawiedliwego księciu raciborskiemu Mieszkowi Plątonogiemu, razem z sąsiednimi kasztelaniami: oświęcimska i bytomską. (Istnienie kasztelanii chrzanowskiej nie jest jednak równoznaczne z istnieniem osady Chrzanów, to dopiero później osada mogła przyjąć nazwę od kasztelelanii).

Z powyższego wynika więc, ze Nowa Góra nie szczyci się najdłuższa historią na tych ziemiach, niewątpliwie dłuższą posiadają wyżej wzmiankowane miejscowości.
W naszych rozważaniach na temat powstania osady Góra, lokacji jej jako miasta, a także daty ustanowienia w Nowej Górze dekanatu, możemy się więc nie mylić, chociaż wzmianka w internecie o wydzieleniu z dekanatu sławkowskiego dekanatu bytomskiego w 1331 roku trochę psuje nam naszą teorię. (W tym aspekcie wskazane więc było by potwierdzenie tego faktu w źródłach kościelnych, bo spisy świętopietrza z dekanatu sławkowskiego pochodzą z lat 1325 – 27 – o późniejszych nie słyszeliśmy).
Jako że Sławków i Olkusz nie należały do powiatu chrzanowskiego, „władze” w 1966 roku miały racje twierdząc, że Nowa Góra jest najstarszą miejscowością powiatu – zarówno jako osada jak i miasto, co pośrednio oznacza, że Nowa Góra miała prawa miejskie przed 1393 rokiem, a zapewne znacznie wcześniej (co potwierdza naszą teorię), oraz że osada istniała już przed 1228 rokiem.

Na zakończenie tego wątku jeszcze słowo o Przegini – tej w której w 1276 r. w uroczystości lokacji uczestniczył Jan syn Trojana, pleban z Nowej Góry.

Przeginia należy do najstarszych osad w okolicy. Nazwa wsi pochodzi od prasłowiańskiego rzeczownika „pregybni” oznaczającego teren górzysty. W dokumentach pojawia się w 1225 roku jako „Preghina”. Wzmianka o niej pojawia się także w dokumencie z 1228 r. określającym, że mieszkańcy Pregyni płacą klasztorowi Norbertanek w Imbramowicach dziesięcinę. Była własnością szlachecką, należącą do klucza pieskoskalskiego. W XV w. pojawia się Przeginya będąca wsią królewską, a od XVI w. należała do dóbr w Pieskowej Skale. 

Posłowie


Dotarliśmy do XXI wieku, który rozpoczął się dla Nowej Góry również nie najlepiej. Decyzją administracyjną burmistrza i Rady Miejskiej Krzeszowic w 2003 roku zostało utworzone nowe sołectwo – Nowa Góra Łany. Twór całkowicie sztuczny (co widać, jeśli spojrzy się na mapę), zabierający jednak Nowej Górze ok. 1/5 powierzchni i ok. 350 mieszkańców. W latach następnych rosły nastroje seperacyjne mieszkańców Łanów i niewykluczone, iż cały przysiółek, od swego powstania związany z Nową Górą, stanie się osobną wsią, lub zostanie przyłączony do Ostrężnicy.
Kolejne lata można pominąć w opisie, gdyż praktycznie niewiele się działo – no, może poza wizytą w parafii kardynała Dziwisza. Dopiero pod koniec pierwszej dekady jakby coś się ruszyło. Wybudowano halę sportową przy Zespole Szkół, boisko do siatkówki i plac zabaw dla dzieci, otworzono nowy sklep, w 2012 roku rewitalizowano centrum Nowej Góry. Zebranie Wiejskie podjęło uchwałę o przywróceniu nazw ulic w Nowej Górze (jak dotychczas gmina jednak nic w tym kierunku nie zrobiła). Zaczęto promować Nową Górę w mediach, dzięki czemu to byłe miasto znów zaczęło być dostrzegane w regionie, co zaowocowało m.in. budową „schetynówki”, czy częściowa kanalizacją. Miejmy nadzieję, że jest to początek „odbicia się od dna” Nowej Góry i początek „lepszych czasów”.
Wracając do tekstu niniejszego opracowania. Nie jest to monografia Nowej Góry, lecz zaledwie szkic, zarys jej historii, co kolejny raz powtarzam. Historii pełnej niewiadomych, zagadek, czasami sprzecznych informacji. Należy jednak zaznaczyć, że przy jej pisaniu wykorzystano niewiele źródeł, w dodatku w większości przypadków były to informacje powielane przez kolejnych autorów, czasami pełne błędów (np. w nazwiskach czy datach), dostępne w powszechnych mediach. Dotarłem do niewielu oryginalnych tekstów, wiele z nich jest dotychczas nieznanych lub nie przetłumaczonych (z łaciny). Dotyczy to szczególnie tych starszych źródeł. Tu otwiera się pole do popisu dla kolejnych  badaczy. Polecam im zamieszczoną na końcu niniejszego opracowania „Literaturę”, chociaż zapewne nie jest to pełny spis źródeł, w których należy szukać dalszych informacji na temat Nowej Góry.
Niewykorzystane dotychczas pozostają również – określmy to umownie – „zasoby prywatne”, a więc wszelkie dawne zdjęcia, rodzinne dokumenty, wreszcie wspomnienia starszych ludzi, którzy pamiętają wygląd dawnej Nowej Góry, nigdzie nieopisane zdarzenia mające miejsce w tej miejscowości (np. dotąd nie wiem w którym roku Nową Górę odwiedził kardynał Sapieha, w którym roku był pożar prawdopodobnie 4 domów w rynku – „przed II wojna światową”, w latach 30-tych, nazwisk biskupów podczas uroczystości bierzmowania w Nowej Górze) – listę tą można znacząco wydłużyć. Nie udało mi się też dotychczas dotrzeć (i udokumentować na fotografiach) do pozostałości taranów, starych sztolni, czy dokładniej przeglądnąć starą kronikę szkoły, spisy uczniów, sprzętu szkolnego, księgę „Monumenta Ecclesie Novimontis”, ksiąg miejskich, wyjaśnić zagadkę monstrancji kościelnej, czy sfotografować dokumentu dot. relikwii nowogórskich. Brak czasu nie jest jedynym wytłumaczeniem...
Praktycznie nieznany jest okres międzywojenny Nowej Góry, okupacja i pierwsze lata po wojnie, nazwiska włodarzy, sołtysów...
Dlatego też w przypadku niniejszego popracowania możemy mówić o „zarysie”, a nie o opisaniu historii Nowej Góry. Mam jednak nadzieję, że będzie to fundament do opracowania właściwej monografii, bo na takową Nowa Góra z pewnością zasługuje.

Nie wiemy kiedy powstała Nowa Góra, kiedy uzyskała prawa miejskie, nie znamy wielu zdarzeń z jej bogatej historii. Wiemy jednak, że jesteśmy Nowogórzanami – mieszkańcami Nowej Góry – dawnego miasta o bogatej historii – i to powinno być powodem do dumy...

sobota, 25 maja 2013

Wiek XX w Nowej Górze


Losy i historia Nowej Góry w XX wieku nie doczekały się jak dotychczas żadnego dokładniejszego opracowania, z tego też względu znamy więcej szczegółów na temat tego co zdarzyło się w Nowej Górze 200 czy 300 lat temu niż np. 50. Często bazować więc musieliśmy na artykułach prasowych, notatkach lub informacjach, które udało się uzyskać od mieszkańców. Poniżej podajemy wyrywkowo niektóre daty i zdarzenia, które udało się ustalić.
Na początku XX wieku do Hrabstwa Tęczyńskiego (powiat chrzanowski) należało 1 miasteczko (Nowa Góra), 28 wsi, 5 włości w powiecie krakowskim i 3 w wadowickim. (Przypomnijmy, że w 1790 r. było to 1 miasteczko i 31 wsi, a ok. 1850 r. Nowa Góra i 24 wioski.) Jeśli chodzi o Nową Górę, to w roku 1870 posiadała ona 1074 mieszkańców, w 1890 r. – 1122, natomiast w 1910 roku – 1340 (w tym 1315 katolików, 1 greko-katolik i 24 Żydów. Miasto zajmowało obszar 756,7 ha i posiadało 238 domów.
Jeszcze na początku XX wieku w Nowej Górze „...na rynku trawą porosłym, stoi staroświecki, czworoboczny dom drewniany, zwany ratuszem. Nad jego drzwiami na tablicy murowanej, umieszczonej w r. 1801 jest napis świadczący, że Izabella z książąt Czartoryskich, księżna Lubomirska w r. 1801 po pożarze Nowągórę drewniana na murowaną przebudowała.” – odnotował to St. Polaczek  w swoim opracowaniu dot. tego terenu.
Dnia 6 sierpnia 1914 roku wojska austriackie wkroczyły do Nowej Góry. Od 20 listopada do 6 grudnia trwały na tym terenie zmagania wojenne, ale szkód bezpośrednich miasto nie poniosło.
Po I wojnie światowej miasteczko całkowicie podupadło, zarówno jako ośrodek górniczy, jak i handlowy, tracąc swe znaczenie na rzecz Krzeszowic.
Rok 1933 dopełnił czary goryczy Nowa Góra utraciła prawa miejskie. To wersja oficjalna, chociaż tak samo jak w przypadku powstania osady i lokacji jako miasta, nie jest to data data. Niektóre źródła bowiem wymieniają rok 1934, a nawet 1935. Istnieje także wersja (cokolwiek karkołomna), że Nowa Góra w tym okresie co prawda stała się wsią, ale praw miejskich nie utraciła. Mimo poszukiwań, jak dotychczas nie natrafiłem jednak na jednoznaczne dokumenty, potwierdzające którąkolwiek z tych wersji.
Tym niemniej pewne jest, że kiedy wybuchła II wojna światowa, Nowa Góra była już wsią. Niemcy weszli do miejscowości 5 września 1939 roku. Na plebanii została utworzona kwatera dla oficerów i żołnierzy niemieckich, a proboszcz i wikary przebywali jako zakładnicy w gminie. (Inna wersja mówi, że w Nowej Górze stała kompania wojsk niemieckich. Dowódcy mieszkali na plebanii, a żołnierze w piętrowym budynku byłego Urzędu Gminy w rynku. Okresowo stacjonowały tu też jednostki wojsk pancernych.). Przez miesiąc władzę sprawowało wojsko niemieckie – Wermacht. Był to okres stosunkowo spokojny, uruchamiano gminne urzędy, sądownictwo, szkolnictwo, banki, zakłady przemysłowe. Od 11.10.1939 r., czyli od chwili objęcia władzy przez aparat cywilny, sytuacja pogorszyła się. Aktem Hitlera z 8.10.1939 r. część wschodnia powiatu chrzanowskiego z Nową Górą weszła w skład Generalnej Guberni, natomiast przysiółki Łany i Paryż zostały wcielone do Rzeszy. Tak więc granica przebiegała od Ostrężnicy przez Filipowice, Dulową i Grojec.
Podczas II wojny światowej z Nowej Góry wywieziono na roboty do Niemiec kilkadziesiąt osób. Zmuszano ludność do kopania okopów, zabierano kontyngenty (mleko, mięso, zboże, ziemniaki), ludność musiała pracować na rzecz okupanta bez wynagrodzenia. Jan Piórko – mieszkaniec Nowej Góry – za niestawienie się do pracy przy kopaniu okopów, został publicznie rozstrzelany, a jego zabudowania gospodarcze spalone. Mimo to kwitł nielegalny handel, mieszkańcy ukrywali plony, istniał ruch oporu. Nowa Góra w czasie wojny nie uległa zniszczeniu, ale była wsią bardzo zacofaną.
Po przybyciu na te tereny Armii Radzieckiej (18.01.1945 r.)wybrano miejscowy Komitet PPR, obejmujący działalnością polityczną i gospodarczą gminę Nowa Góra. Z jego inicjatywy utworzono tymczasowe władze administracyjne i gminę zbiorową, na czele której stał wójt – pierwszym w latach 1945 – 46 był Stefan Chucherko, drugim w latach 1946 – 50 Stanisław Bodzenta.
Brak było światła i wody. Szybko zelektryfikowano więc wioskę. Dzieci uczyły się w starym, zniszczonym budynku, o ciasnych i ciemnych pomieszczeniach, ubikacje były na zewnątrz budynku (wkrótce wybudowano je wewnątrz). Rynek był zaniedbany, uliczki pokryte błotem, na środku rynku znajdował się duży, zanieczyszczony staw. Tylko w rynku były murowane domy, reszta domostw była drewniana, pokryta strzechą.
Aby zintensyfikować i lepiej zorganizować pracę rolnikom, utworzono Gminną Spółdzielnię „Samopomoc Chłopska”. W 1945 r. przejęła ona po przedwojennym Kółku Rolniczym sklep i 16 członków. W 1959 r. powstało Kółko Rolnicze, rozpoczęto budowę wodociągu (prace trwały ok. 4 lata), ujęcia wodnego na potoku Miękinka.
W 1966 roku w Nowej Górze odbył się Zjazd Powiatowy z okazji 1000-lecia Państwa Polskiego, ponieważ miejscowość ta była najstarszą w powiecie. Przebudowano wówczas rynek, na miejscu stawu wybudowano betonowy zbiornik  przeciwpożarowy, pozakładano zieleńce, rynek ozdobiono wodotryskiem. Na obszarze plant poustawiano ławki. Ulice poszerzono, pokryto asfaltem, wprowadzono także nazewnictwo ulic.
Na początku lat 60-tych (?) przebudowano budynek starej szkoły, urządzając w nim klubo-kawiarnię, stałe kino i Gminny Ośrodek Kultury.
Wspomnieliśmy powyżej o Gminie Nowa Góra w roku 1945 i latach następnych. Nie był to bynajmniej twór nowy, gdyż gmina zbiorowa Nowa Góra została utworzona 1 sierpnia 1934 roku w powiecie chrzanowskim, w województwie krakowskim z dotychczasowych jednostkowych gmin wiejskich: Filipowice, Lgota, Miękinia, Nowa Góra i Ostrężnica. (Dz.U. nr 64 poz. 533 z 1934 r.). Jednostka została zniesiona 29 września 1954 r. wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin (Dz.U. nr 43 poz. 191 z 1954 r.).
Gmina Nowa Góra została reaktywowana 1 stycznia 1973 r. (Dz.U. nr 49 poz. 312 z 1972 r.) w powiecie chrzanowskim. (Od 1.06.1975 r. w nowo utworzonym woj. miejskim krakowskim, po reformie administracyjnej likwidującej powiaty i podziale terytorium kraju na 49 województw – Dz.U. nr 17 poz.92 z 1975 r.).
      Działalność naczelnika gminy można podzielić na dwa etapy. Pierwszy etap to okres przygotowania się do pełnienia funkcji naczelnika gminy rozpoczęty od 7 sierpnia 1972 roku dwumiesięcznym kursem, a następnie praktyką w poszczególnych wydziałach Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Chrzanowie.
     W dniu 31 października 1972 r. uchwałą Prezydium Powiatowego Rady Narodowej w Chrzanowie powołano na stanowisko pełnomocnika ds. organizowania gminy w Nowej Górze p. Jana Malinowskiego – kandydata na stanowisko naczelnika gminy Nowa Góra.
     Pierwszy okres działalności naczelnika gminy obejmował:
- przygotowanie lokali dla urzędu gminy
- organizowanie kadry pracowniczej dla urzędu gminy
- organizowanie gminnej rady narodowej
- działalność na stanowisku naczelnika gminy
     Z budynku gminnego przeniesiono biura zarządu Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” do budynku p. Stefanii Piórko, która na ten cel wydzierżawiła Gminnej Spółdzielni 3 izby na biura spółdzielni. Zorganizowano spotkanie z prezesem Wojewódzkiego Związku Gminnych Spółdzielni w Krakowie, na którym to spotkaniu ustalono konieczność budowy pawilonu biurowego dla Gminnej Spółdzielni. Ustalono, że budowa zostanie sfinalizowana przez zarząd Gm. Sp-ni przy pomocy PZGS-u i WZGS-u w drugim półroczu 1973 r.
     Pomieszczenia wewnętrzne budynku gminnego wymagały remontu. Koszty remontu i wyposażenia lokali biurowych pokryła Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Chrzanowie.
     Dla potrzeb Urzędu Gminy przeznaczono 6 lokali biurowych i salę ślubów dla Urzędu Stanu Cywilnego oraz jeden lokal dla Gminnego Komitetu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W wymienionych pomieszczeniach zainstalowano 6 telefonów z bezpośrednim połączeniem z miejscowym urzędem pocztowo-telekomunikacyjnym. Lokale biurowe dla Urzędu Gminy były wyremontowane i wyposażone w urządzenia w terminie do 20 grudnia 1972 r.
      Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Chrzanowie dla Urzędu Gminy w Nowej Górze przyznało 11 i pół etatu dla pracowników umysłowych i półtora etatu dla pracowników fizycznych z możliwością ich obsady od 1 grudnia 1972 r. Z pracowników byłego Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej przeszło do Urzędu Gminy czterech pracowników, z których jeden otrzymał wypowiedzenie, ponieważ nie miał średniego wykształcenia.
      W Urzędzie Gminy zostały utworzone następujące stanowiska pracy: Naczelnik Gminy, sekretarz biura, księgowość, finanse, budżet, planowanie i sprawozdawczość, referat socjalno-bytowy, referat rolny, referat administracyjny, referat ds. budownictwa wiejskiego oraz Urząd Stanu Cywilnego i służba rolna.
      Napotykano się na trudności z doborem pracowników na poszczególne stanowiska, jak; głównego księgowego, inspektora ds. budowlanych, kierownika gminnej służby rolnej.
      Nominację na sekretarza biura otrzymała Elżbieta Kociołek, ur. w 1947 r. w Nowej Górze, wykształcenie liceum ogólnokształcące, pracowała w gminie od 1966 r., w tym na stanowisku sekretarza od czerwca 1972 r.
      W dniach, w których nie było narad, organizowane były prace przy remoncie lokali biurowych oraz czynione starania o zakup urządzeń biurowych. Ponadto przygotowano sprawozdanie z 2-letniej działalności Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej. Kontaktowano się z aktywem polityczno-gospodarczym w sprawach społeczno-gospodarczego rozwoju gminy. Opracowano program działania Naczelnika Gminy na lata 1973 – 1975 oraz preliminarz budżetowy na 1973 r.
      W trzeciej dekadzie grudnia 1972 r. była nasilona praca w związku z przygotowaniem inauguracyjnej sesji Gminnej Rady Narodowej oraz rozpracowaniem jej wewnętrznego ukonstytuowania się. Drugi etap to działalność na stanowisku Naczelnika Gminy, oparta o ustawę z dnia 29 listopada 1972 r. o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U.Nr 49 poz 311 z 1972 r.)
      W dniu 22 grudnia 1972 r. Przewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie mgr Wit Drapich wręczył nominację powołującą Jana Malinowskiego z dniem 1 stycznia 1973 r. na stanowisko Naczelnika Gminy Nowa Góra w powiecie chrzanowskim.
      W dniu 4 stycznia 1973 r. odbyła się inauguracyjna sesja Gminnej Rady Narodowej, na której wybrano na przewodniczącego Zygfryda Sekułę, a na jego zastępcę Franciszka Achtelika, ponadto powołano 4 stałe komisje;
- Komisję Planu Budżetu i Finansów, której przewodniczącym został Kazimierz Katarzyński
- Komisję Rolnictwa, której przewodniczącym został Jan Pałka
- Komisję Ładu i Porządku Publicznego, której przewodniczącym został Rudolf Lasoń
- Komisję Oświaty, Kultury i Spraw Socjalnych – przewodniczący Piotr Grabowski
      Skład osobowy Prezydium Gminnej Rady Narodowej: Zygfryd Sekuła (przewodniczący), Franciszek Achtelik (zastępca), Kazimierz Katarzyński, Jan Pałka, Piotr Grabowski, Rudolf Lasoń (członkowie).
      Skład osobowy Gminnej Rady Narodowej – (sołectwo Nowa Góra): Jan Pałka, Zygfryd Sekuła, Kazimierz Zawierucha, Kazimierz Katarzyński, Stanisław Grochal, Władysław Maciejowski, Tadeusz Kramarz, Helena Bulek, (sołectwo Miękinia): Jan Malinowski, Piotr Grabowski, Stanisława Dyba, Rudolf Lasoń, Leopold Kurdziel, Władysław Wiatr, (sołectwo Ostrężnica): Franciszek Achtelik, Jan Lasoń, Józef Seręga, Władysław Cupiał.
     W inauguracyjnej sesji udział wzięli: sekretarz Prezydium Powiatowej RN w Chrzanowie – mgr Barbara Szwaja, pełnomocnik WRN w Krakowie mgr Władysław Siwek, opiekun gminy z ramienia Prez. P.R.N. w Chrzanowie mgr Julian Godyń, przedstawiciele Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego.
Sekretarz Prez. P.R.N. w Chrzanowie mgr Barbara Szwaja przekazała gminie na ręce przewodniczącego Gminnej Rady Narodowej w Nowej Górze Zygfrydowi Sekule akt erekcyjny WRN w Krakowie, która na podstawie art. 101 ust 1 ustawy z dnia 25 stycznia 1958 r. o radach narodowych (Dz.U.Nr.49 poz 314 z 1972 r.) uchwałą nr XVIII/92/72 z dnia 6 grudnia 1972 r. utworzyła w powiecie chrzanowskim Gminę Nowa Góra.
      W wyborach do rad narodowych w dn. 9 grudnia 1973 r. gmina Nowa Góra została podzielona na dwa obwody i 5 okręgów wyborczych. Każdy okręg wyborczy głosował na kandydatów wysuniętych z danego okręgu przez Zebranie Wiejskie. Ogółem wysunięto 26 kandydatów na 20 miejsc mandatowych do Gminnej Rady Narodowej i 3 kandydatów na 2 miejsca mandatowej do Powiatowej Rady Narodowej. Wybory odbyły się w dwóch obwodach wyborczych w Nowej Górze i Miękini. Ogółem uprawnionych do głosowania były 2653 osoby, w wyborach udział wzięło 2519 osób.
     W wyniku wyborów członkami Gminnej Rady Narodowej zostali: (Nowa Góra): Bulek Helena, Chucherko Michał, Kawala Marian, Katarzyński Kazimierz, Kurdziel Wanda, Kuska Zofia, Pałka Jan, Rozmus Józefa, Zawierucha Kazimierz, (Miękinia): Cyran Stanisław, Dąbrówka Aleksandra, Grondal Ignacy, Klich Mieczysław, Łabuzek Władysław, Łagan Henryk, Noworyta Adam, (Ostrężnica): Lasoń Maria, Nowotarski Tadeusz, Seręga Józef, Święszek Janina.
     Członkami Powiatowej Rady Narodowej w Chrzanowie zostali wybrani: Piechota Włodzimierz z Miękini i Sekuła Zygfryd z Nowej Góry.
     W dn. 19 grudnia 1973 r. odbyła się inauguracyjna sesja Gminnej Rady Narodowej. W sesji wzięli udział wszyscy członkowie rady przy udziale przedstawicieli władz politycznych i administracyjnych szczebla powiatowego i gminnego. Na sesji odbyło się ślubowanie radnych, wybór przewodniczącego GRN i 2 zastępców, uchwalenie regulaminu rady, powołanie stałych komisji i prezydium rady.
     Przewodniczącym został Władysław Łabuzek, a zastępcami Jan Pałka i Adam Noworyta. Na przewodniczących komisji wybrano: Kazimierza Zawieruchę (rozwoju gospodarczego i zaopatrzenia), Józefa Seręgę (rolnictwa), Zofię Kuskę (oświaty, kultury i spraw socjalnych), Tadeusza Nowotarskiego (ładu i porządku publicznego). Przewodniczący poszczególnych komisji weszli wraz z przewodniczącym i jego zastępcami w skład Prezydium Gminnej Rady Narodowej.
     Zarządzone na dzień 14 lutego 1974 r. wybory sołtysa w Nowej Górze nie doszły do skutku z powodu zbyt niskiej frekwencji. Na ogólną liczbę 1121 uprawnionych, przybyło na zebranie tylko 84. Aby zebranie było prawomocne konieczna była obecność 1/5 uprawnionych. Ponowny termin ustalono na 18 lutego 1974 r. (tu już nie obowiązywały limity obecnych – było ich 90) i w wyniku wyborów na sołtysa wybrano Michała Chucherkę, a na podsołtysa Stanisława Rozmusa. Prezydium GRN w Nowej Górze na wniosek Naczelnika Gminy wybory sołtysów i podsołtysów zatwierdziło (wybory odbyły się też w Miękini (19 lutego – Roman Gleń i Józef Kłeczek) oraz w Ostrężnicy (22 lutego – Seręga Józef i Lasoń Edward)).
Dnia 15 stycznia 1976 r. gmina została zniesiona przez połączenie  z (również znoszoną) gminą Tenczynek i dotychczasową gminą Krzeszowice w nową gminę Krzeszowice (Dz.U. nr 1, poz. 12 z 1976 r.).
Koniec wieku XX nie zapisał się żadnymi ważnymi wydarzeniami w historii Nowej Góry, która istniała gdzieś na peryferiach gminy krzeszowickiej, zapomniana i opuszczona, coraz bardziej podupadająca i nie posiadająca praktycznie żadnego znaczenia w regionie.